2-2. Konwencje, normy i uregulowania międzynarodowe w zakresie bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa pracy

inż. Jerzy Kowalski - Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej dr Barbara Krzyśków - Centralny Instytut Ochrony Pracy

2-2.4. Unia Europejska

Unia Europejska jest organem międzynarodowym o zasięgu regionalnym (obejmuje Europę) działającym na podstawie Traktatów powołujących trzy Wspólnoty oraz Unię Europejską. Z punktu widzenia omawianego tematu, najistotniejszy jest Traktat Rzymski powołujący Wspólnotę Europejską (przed Traktatem z Maastricht, zwaną Europejską Wspólnotą Gospodarczą). Również Wspólnota Europejska swoje zadania realizuje przez wydawanie odpowiednich, przewidzianych w Traktacie aktów prawnych. Jednakże działalność normatywna Wspólnoty, a szczególnie sposób jej oddziaływania na prawa państw członkowskich jest zasadniczo odmienny od przedstawionego w poprzednich rozdziałach. Przede wszystkim prawem międzynarodowym są w tym przypadku jedynie traktaty ustanawiające Wspólnoty oraz Traktat z Maastricht (po ratyfikowaniu przez wszystkie państwa członkowskie - od 1 maja 1999 r. również Traktat Amsterdamski) i tylko te akty zaczynają obowiązywać (w sposób bezpośredni) w państwach członkowskich po ich ratyfikowaniu. Pozostałe akty prawne tworzone przez Wspólnoty nie muszą być już ratyfikowane, lecz obowiązują w trybie i na zasadach przewidzianych w traktatach. Tak więc, sam fakt przystąpienia do Unii Europejskiej zobowiązuje państwa członkowskie do wdrażania prawa wspólnotowego bez konieczności jego ratyfikowania. Przy czym, w zależności od tego jaki jest dany akt prawny, obowiązuje on bezpośrednio w państwach członkowskich z chwilą ogłoszenia go w dzienniku urzędowym Unii (rozporządzeń i decyzji) bądź też dla obowiązywania w państwie członkowskim musi być przetransponowany do prawa krajowego (w formie dyrektywy). Polska nie jest członkiem Unii Europejskiej. Jest jednak państwem stowarzyszonym, które po ratyfikowaniu umowy stowarzyszeniowej przyjęło na siebie szereg zobowiązań, których realizacja jest niezbędna do uzyskania członkostwa. Wśród tych zobowiązań istotny jest obowiązek zbliżenia naszego obecnego i przyszłego ustawodawstwa do prawodawstwa Wspólnot Europejskich, również w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników w środowisku pracy. Wspólnota Europejska ustanowiła w tej dziedzinie szereg dyrektyw, spośród których najważniejsza jest o wprowadzeniu środków w celu zwiększania bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy. Dyrektywa ta wydana została na podstawie art. 118.a Traktatu Rzymskiego, będącego normą kompetencyjną dla dyrektyw ustalających minimalne wymagania bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników w miejscu pracy. Należy jednak podkreślić, że określenie „minimalne” nie oznacza, że wymagania te zostały ustalone na niskim poziomie. „Minimalne”, w przypadku dyrektyw ustanowionych na podstawie art. 118a Traktatu oznacza, że państwa członkowskie, podejmując procesy harmonizacji prawa krajowego z wymaganiami dyrektyw, nie mogą w żadnym przypadku przyjąć:

• wymagań niższych bądź o węższym zakresie podmiotowym i przedmiotowym od ustalonego w tych dyrektywach

• wymagań niższych od ustalonych dotychczas w prawie krajowym, jeżeli wymagania dyrektywy są na niższym poziomie.

Reguluje ona zadania stron uczestniczących w tworzeniu bezpiecznych i higienicznych warunków pracy w zakładzie pracy. Realizacja tych zadań oraz stosowanie określonych w dyrektywie zasad ich realizacji ma gwarantować stymulację działań nie tylko w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, lecz także jego poprawy (fol.6) .



		Dyrektywa Rady 89/391/EWG Artykuł 1
fol. nr 6

Powyższa dyrektywa dotyczy wszystkich sektorów działalności, jednakże dopuszcza ona odstępstwa dla niektórych specyficznych działalności. Odstępstwa te obejmują specyficzne dziedziny służby publicznej, które w związku z zadaniami do jakich zostały powołane, w sposób nieunikniony są z zapisami dyrektywy sprzeczne. Dotyczy to przede wszystkim sił zbrojnych, policji i służb ochrony cywilnej. Natomiast przedmiotowo dyrektywa zawiera jedynie ogólne zasady bezpieczeństwa, odsyłając w zakresie uregulowań dotyczących poszczególnych dziedzin do dyrektyw szczegółowych (art. 16.1. dyrektywy). Zgodnie z treścią dyrektywy, niezbędne środki, jakie pracodawca powinien podjąć w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, to:

• zapobieganie ryzyku zawodowemu

• informowanie

• szkolenie

• zapewnienie odpowiednich środków i organizacji.

Środki te muszą być każdorazowo dostosowywane przez pracodawcę do zmieniających się okoliczności, tak aby w każdym przypadku były one najbardziej skuteczne, a także w celu doskonalenia istniejącego stanu rzeczy.

Brak realizacji tych zadań powoduje pociągnięcie pracodawcy do odpowiedzialności, od której nie jest on zwolniony, nawet w przypadku korzystania z pozazakładowych, fachowych służb lub osób. Na jego odpowiedzialność nie wpływają również zobowiązania pracownika (fol.7) . W dyrektywie nie sprecyzowano, jakiego rodzaju ma być to odpowiedzialność, pozostawiając tę kwestię do uregulowania w prawodawstwie krajowym państw członkowskich. Państwa członkowskie w swoim prawodawstwie mogą również ograniczyć lub wykluczyć odpowiedzialność pracodawcy, jeżeli wypadki przy pracy spowodowane zostały nietypowymi lub nieprzewidywalnymi okolicznościami.



		Dyrektywa Rady 89/391/EWG Artykuł 5
fol. nr 7

Przy stosowaniu tych środków pracodawca powinien stosować wymienione w art. 6 ust. 2 dyrektywy zasady, zwane ogólnymi zasadami zapobiegania. Są to:

• unikanie ryzyka

• ocena ryzyka, którego nie można uniknąć

• zapobieganie ryzyku u źródła

• dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka, szczególnie w procesie projektowania stanowisk pracy, wyboru wyposażenia roboczego oraz metod produkcyjnych i metod pracy, a zwłaszcza łagodzenie monotonii pracy oraz zmniejszanie natężenia pracy w wymuszonym tempie i negatywnego wpływu tego typu pracy na zdrowie pracownika

• stosowanie nowych rozwiązań technicznych

• zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi

• prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy

• nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej

• właściwe instruowanie pracowników.

Jak z powyższego wynika, w dyrektywie tej wskazane zostały podstawowe zadania pracodawcy i określono zasady, jakimi powinien się on kierować przy realizacji tych zadań. Takie sformułowanie obowiązków pracodawcy daje mu dużą elastyczność w doborze środków podejmowanych w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Nie sprowadza się ich bowiem tylko do przestrzegania przepisów i zasad bhp, ale pozwala pracodawcy na swobodny wybór według niego najlepszych w danym zakładzie i w danym momencie środków, wskazując mu na jakie elementy, dokonując tego wyboru, powinien zwrócić uwagę.

Bardzo duże znaczenie nadaje się w dyrektywie zapobieganiu ryzyku zawodowemu, a szczególnie prawidłowej ocenie tego ryzyka. Ocena wielkości ryzyka zawodowego stanowi podstawę doboru przez pracodawcę wyposażenia roboczego, stosowania substancji chemicznych i preparatów, wyposażenia stanowisk pracy. Ocena ryzyka jest podstawą podjęcia środków prewencyjnych, wyboru metod produkcji i organizacji pracy, tak aby zapewniały one zwiększenie poziomu ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników i były zintegrowane z całością działalności zakładu na wszystkich szczeblach zarządzania. W dyrektywie zobowiązano również pracodawcę do opracowania dokumentacji przeprowadzonej oceny ryzyka zagrażającego bezpieczeństwu i zdrowiu podczas pracy, z uwzględnieniem szczególnych zagrożeń (fol.8) . Zobowiązanie do opracowania tej dokumentacji powinno być określone przez państwa członkowskie i może być uzależnione od charakteru działalności i rozmiarów zakładu. O dokonanej ocenie ryzyka i podjętych środkach w celu jego uniknięcia lub ograniczenia, powinien pracodawca informować pracowników i ich przedstawicieli.



		Dyrektywa Rady 89/391/EWG Artykuł 9, 14
fol. nr 8

W dyrektywie podkreślono, że bardzo duże znaczenie ma również informowanie, konsultacje i szkolenia pracowników oraz ich przedstawicieli. To pracodawca odpowiada za to, aby wszyscy pracownicy, a także ich przedstawiciele byli poinformowani o zagrożeniach bezpieczeństwa i zdrowia oraz podjętych środkach ochronnych i zapobiegawczych w odniesieniu do zakładu, każdego typu stanowiska pracy i rodzaju pracy. Informacje te muszą być przedstawione także pracownikom z innych zakładów pracy, jeżeli wykonują pracę w danym zakładzie.

Do obowiązków pracodawcy należy też zatrudnienie kompetentnych służb ochrony zdrowia i zapobiegania ryzyku zawodowemu (fol.9) , zapewnienie lekarskich badań kontrolnych (fol.8) , zorganizowanie pierwszej pomocy, gaszenie pożaru, ewakuacja pracowników w razie zaistnienia poważnego niebezpieczeństwa, prowadzenie rejestru wypadków przy pracy, sporządzanie raportów o wypadkach dla odpowiednich władz. Na pracodawcy spoczywa również obowiązek przeszkolenia pracownika przed przystąpieniem do pracy, w każdym przypadku przeniesienia pracownika lub zmiany pracy, wprowadzenia nowego sprzętu lub jego zmiany, wprowadzenia nowej technologii. Szkolenie powinno odbywać się na koszt pracodawcy, w ramach czasu pracy (fol.10) . Na pracodawcy spoczywa również obowiązek uwzględnienia przydatności pracownika do wykonywania powierzonych mu zadań, pod kątem jego bezpieczeństwa i zdrowia.



		Dyrektywa Rady 89/391/EWG Artykuł 7
fol. nr 9





		Dyrektywa Rady 89/391/EWG Artykuł 12
fol. nr 10

Koszty związane z zapewnieniem bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników nie mogą w żadnym przypadku obciążać pracowników.

Obok obowiązków pracodawców w dyrektywie określone zostały obowiązki i prawa pracowników oraz ich przedstawicieli (fol.11) .



		Dyrektywa Rady 89/391/EWG Artykuł 13
fol. nr 11

Pracownik ma obowiązek :

• używać zgodnie z przeznaczeniem: maszyn, aparatów, narzędzi, niebezpiecznych substancji, środków transportu i innych środków produkcji

• używać zgodnie z przeznaczeniem środków ochrony indywidualnej, jakie zostały mu wydane i po użyciu zostawiać je we właściwym miejscu (fol.12)
  
  

  		Dyrektywa Rady 89/391/EWG Artykuł 9, 13
  fol. nr 12

• powstrzymywać się od rozłączania, zmieniania, usuwania stosowanych urządzeń zabezpieczających maszyny, aparaty, narzędzia, instalacje i budynki; urządzenia zabezpieczające muszą być stosowane zgodnie z ich przeznaczeniem

• z dobrze uzasadnionych powodów, natychmiast informować pracodawców i pracowników odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i zdrowie pracowników o jakichkolwiek sytuacjach stanowiących poważne i bezpośrednie zagrożenie bezpieczeństwa i zdrowia oraz o jakichkolwiek niedociągnięciach w systemie ochrony

• tak długo jak to będzie konieczne, współpracować z pracodawcą i pracownikami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo i zdrowie pracowników, w celu realizacji zadań i wymagań postawionych przez kompetentne władze, zapewniających bezpieczeństwo i ochronę zdrowia pracowników podczas pracy

• tak długo jak to będzie konieczne, współpracować z pracodawcą i pracownikami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo oraz zdrowie pracowników podczas pracy, w celu upewnienia się pracodawcy, że środowisko, a także warunki pracy są bezpieczne i nie stanowią zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia.

Pracownicy mają również prawo oddalić się z miejsca zatrudnienia, wówczas gdy są lub mogą być narażeni na poważne i nieuniknione niebezpieczeństwo (fol.13) .



		Dyrektywa Rady 89/391/EWG Artykuł 8
fol. nr 13

Pracownicy i ich przedstawiciele mają też prawo do konsultacji i uczestnictwa we wszystkich działaniach pracodawcy dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników w środowisku pracy. W tym celu mogą żądać od pracodawcy wszelkich informacji na temat podejmowanych przez niego środków, jak też podjęcia stosownych środków i przedstawiać wnioski dotyczące zmniejszenie zagrożeń oraz usuwania źródeł tych zagrożeń. W prawie krajowym pracownicy lub ich przedstawiciele powinni mieć również zagwarantowane prawo odwołania się do kompetentnych władz, wówczas gdy stwierdzą, że podjęte przez pracodawcę środki są nieodpowiednie do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia podczas pracy (fol.14) .



		Dyrektywa Rady 89/391/EWG Artykuł 11
fol. nr 14

Pracownicy i ich przedstawiciele nie mogą się znaleźć w jakimkolwiek niekorzystnym położeniu z powodu realizacji swoich uprawnień w zakresie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia.

Z uwagi na swoją konstrukcję, omówiona dyrektywa wydaje się uniwersalna i „ponadczasowa”. Zawarte w niej wymagania mają zastosowanie do każdego rodzaju działalności i przez swoją uniwersalność w każdym czasie, bez względu na zachodzący postęp techniczny. Należy też zwrócić uwagę, że zawiera ona podstawowe wskazówki dla pracodawcy, jak prawidłowo i kompleksowo zarządzać bezpieczeństwem w środowisku pracy. W dyrektywie tej wykreowane zostało zupełnie nowe podejście do zagadnień ochrony życia i zdrowia pracowników. W odróżnieniu od dotychczasowego podejścia, skupiającego uwagę na ograniczaniu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, a więc skutków wynikających ze stanu bezpieczeństwa pracy w zakładzie przez eliminację zagrożeń, w tej dyrektywie główny akcent został położony na likwidację prawdopodobieństwa zaistnienia zagrożenia dla życia i zdrowia. Stąd tak dużo miejsca zajmują uregulowania dotyczące stosowania prewencji, co ma zapewnić eliminowanie i ograniczanie ryzyka zawodowego występującego w miejscu pracy.

Porównując wymagania zawarte w tej dyrektywie z przepisami prawa polskiego, szczególnie zaś ze znowelizowanym w 1996 r. działem X kodeksu pracy, należy stwierdzić, że przepisy prawa polskiego zostały w znacznym stopniu zbliżone do wymagań dyrektywy. Omówiona powyżej dyrektywa 89/391/EWG nazwana została dyrektywą ramową. Nazwa ta wynika z tego, że w art.16.1. zawarta została delegacja stanowiąca podstawę wydania dyrektyw szczegółowych. Do chwili obecnej zostało wydanych 13 takich dyrektyw .

Tabela 1 (2-2.fol.15). Dyrektywy szczegółowe wydane na podstawie dyrektywy Rady 89/391/EWG

Lp.	Nr dyrektywy	Nazwa
1.	89/654/EWG	w sprawie minimalnych wymagań bezpieczeństwa i higieny miejsca pracy
2.	89/655/EWG	w sprawie minimalnych wymagań bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu przez  pracowników
3.	89/656/EWG	w sprawie minimalnych wymagań bezpieczeństwa i higieny użytkowania w pracy  profesjonalnego sprzętu ochronnego
4.	90/269/EWG	w sprawie minimalnych wymagań bezpieczeństwa i higieny ręcznej obsługi ładunków,  zagrożonej szczególnie urazem kręgosłupa
5.	90/270/EWG	w sprawie minimalnych wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy przy monitorach
6.	90/394/EWG	w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniami w pracy związanymi z czynnikami  rakotwórczymi
7.	90/679/EWG	w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniami w pracy związanymi z czynnikami  biologicznymi
8.	92/57/EWG	w sprawie wprowadzenia minimalnych wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy na  tymczasowych i ruchomych placach budów
9.	92/58/EWG	w sprawie minimalnych wymagań dla zapewnienia znaków bezpieczeństwa i/lub higieny w  pracy
10.	92/85/EWG	w sprawie wprowadzenia środków zachęty do poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy pracujących kobiet w ciąży lub  pracujących kobiet, które niedawno rodziły lub są karmiące
11.	92/91/EWG	w sprawie minimalnych wymagań poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników  przemysłów związanych z wierceniami w celu ekstrakcji minerałów
12.	92/104/EWG	w sprawie minimalnych wymagań poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników na  powierzchni i pod ziemią w przemysłach związanych z ekstrakcją minerałów
13.	93/103/EWG	w sprawie minimalnych wymagań poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy na pokładach  statków rybackich

Obok dyrektyw, dla których normą kompetencyjną jest art.118a Traktatu Rzymskiego, istotne znaczenie z punktu widzenia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracownika ma też art. 100a Traktatu. Wprawdzie stanowi on podstawę wydawania dyrektyw ustanowionych w celu utworzenia i funkcjonowania rynku wewnętrznego, jednakże na jego podstawie zostało uchwalonych szereg dyrektyw, które określają podstawowe wymagania, m.in. dla maszyn i środków ochrony indywidualnej. Wymagania te ustalone w załącznikach do dyrektyw, a także w normach technicznych muszą być spełnione, aby wyrób został uznany za bezpieczny dla zdrowia i środowiska oraz, aby został, po przejściu odpowiednich procedur, dopuszczony na rynek. W tym przypadku dopuszczenie na rynek bezpiecznego produktu, jakim jest maszyna czy też środki ochrony indywidualnej, ma istotny wpływ na bezpieczeństwo i zdrowie pracowników, którzy będą z nich korzystać w toku pracy