2-4. Obowiązki pracodawcy i pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy |
inż. Jerzy Kowalski - Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej |
2-4.6. Profilaktyczna ochrona zdrowia |
Pracodawca ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosuje niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko, a także informuje pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami (art. 226 kodeksu pracy).
![]() |
Profilaktyczna ochrona zdrowia (1) | |
fol. nr 10-1 |
![]() |
Profilaktyczna ochrona zdrowia (2) | |
fol. nr 10-2 |
![]() |
Profilaktyczna ochrona zdrowia (3) | |
fol. nr 10-3 |
![]() |
Profilaktyczna ochrona zdrowia (4) | |
fol. nr 10-4 |
Ograniczanie ryzyka zawodowego realizowane powinno być w szczególności
porzez:
1) ograniczanie ryzyka zawodowego;
2) przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego;
3) likwidowanie zagrożeń u źródeł ich powstawania;
4) dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości pracownika, w
szczególności przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk
pracy, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy,
a także metod produkcji i pracy - z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości
pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz
ograniczenia negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie pracowników;
5) stosowanie nowych rozwiązań technicznych;
6) zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych, urządzeń, substancji
i innych materiałów - bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;
7) nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony
indywidualnej;
8) instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Ryzyko (risk) to w zrozumieniu potocznym możliwość wystąpienia niepożądanych zdarzeń, powodujących straty. Ocena ryzyka polega na oszacowaniu prawdopodobieństwa wystąpienia niepożądanych zdarzeń oraz wysokości prawdopodobnych strat. Straty w tym przypadku są rozumiane nie tylko jako straty materialne, lecz także jako straty związane z utratą zdrowia lub życia.
Pojęcie ryzyka zawodowego zostało zdefiniowane w polskim prawie w § 2 pkt. 7 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. nr 129, poz. 844, z późn. zm.). Zgodnie z tą definicją, przez pojęcie ryzyka zawodowego rozumie się prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, które powodują straty, w szczególności wystąpienie u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy. Środowisko pracy to warunki środowiska materialnego (określonego czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi), w których odbywa się proces pracy.Zgodnie z brzmieniem § 39 a) tego rozporządzenia, pracodawca ocenia ryzyko
zawodowe występujące przy wykonywanych pracach, w szczególności przy doborze
wyposażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji i preparatów
chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych oraz zmianie
organizacji pracy. Podczas oceny ryzyka zawodowego uwzględnia się wszystkie
czynniki środowiska pracy występujące przy wykonywanych pracach oraz sposoby
wykonywania prac. Stosowane w następstwie oceny ryzyka zawodowego środki
profilaktyczne, metody oraz organizacja pracy powinny:
1) zapewniać zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników;
2) być zintegrowane z działalnością prowadzoną przez pracodawcę na wszystkich
poziomach struktury organizacyjnej zakładu pracy.
Dokument potwierdzający dokonanie oceny ryzyka zawodowego powinien uwzględniać
w szczególności:
1) opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie:
a) stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,
b) wykonywanych zadań,
c) występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych
czynników środowiska pracy,
d) stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
e) osób pracujących na tym stanowisku;
2) wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników
środowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko;
3) datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny.
Przez zagrożenie rozumie się taki stan środowiska pracy, który może spowodować wypadek lub chorobę.
Jeżeli ze względu na rodzaj procesu pracy likwidacja zagrożeń nie jest możliwa, należy stosować odpowiednie rozwiązania organizacyjne i techniczne, w tym odpowiednie środki ochrony zbiorowej, które ograniczają wpływ tych zagrożeń na zdrowie i bezpieczeństwo pracowników. W sytuacji, gdy ograniczenie zagrożeń w wyniku zastosowania rozwiązań organizacyjnych i technicznych nie jest wystarczające, pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom środki ochrony indywidualnej, odpowiednie do rodzaju i poziomu zagrożeń.
W wykonaniu obowiązku pracodawcy dotyczącego oceny ryzyka mogą być przydatne, dostępne już na rynku, specjalne programy zawierające odpowiednie moduły, które pozwalają na zobiektywizowaną, opartą na z góry ustalonych kryteriach, ocenę ryzyka zawodowego na poszczególnych stanowiskach pracy (np. opracowany przez CIOP komputerowy system rejestracji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego STER).
W okresie kilku ubiegłych lat obserwowano rozwój różnych metod oceny ryzyka zmierzających do jej zobiektywizowania i udoskonalenia. Metody te zostały opisane w wielu publikacjach dotyczących samej problematyki oceny ryzyka zawodowego [5] lub systemów zarządzania bezpieczeństwem [np. 7, 8, 11,12,13,15,16]. W opracowaniach tych omówiono zalecane procedury analizy, oceny i kontroli ryzyka, niezbędne do wdrożenia i funkcjonowania w zakładzie pracy systemu zarządzania bezpieczeństwem. Należy uznać, że w zakładach pracy, w których nie działają takie systemy i procedury, obowiązek określony w art. 226 jest wykonany, gdy pracodawca przed dopuszczeniem pracownika do pracy (w ramach szkolenia wstępnego) poinformuje go o:
Pracodawca jest obowiązany stosować środki zapobiegające chorobom zawodowym
i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą (art. 227
Wykonanie obowiązku określonego w art. 227 § 1 odbywa się w szczególności przez: utrzymywanie w stałej sprawności urządzeń ograniczających lub eliminujących szkodliwe dla zdrowia czynniki środowiska pracy oraz urządzenia służące do pomiarów tych czynników, przeprowadzanie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, rejestrowanie i przechowywanie wyników tych badań i pomiarów oraz udostępnianie ich pracownikom.
Wprawdzie sposób udostępniania wyników badań i pomiarów nie został określony wprost w tym przepisie, ale niewątpliwie informacje te powinny być także przekazane w trakcie szkoleń wstępnych i okresowych, o których mowa w art. 2373 koeksu pracy oraz w ramach informowania o ryzyku zawodowym, o którym mowa w art. 226 kodeksu pracy. W razie stwierdzenia przekroczeń najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia, pracodawca jest obowiązany niezwłocznie, w sposób ustalony w danym zakładzie pracy, poinformować o tym pracowników oraz umieścić na odpowiednim stanowisku pracy informację o stwierdzonym narażeniu.
Tryb i częstotliwość badań i pomiarów, o których mowa wyżej, a także sposób rejestrowania, przechowywania i udostępniania wyników tych badań i pomiarów określa w drodze rozporządzenia minister zdrowia na podstawie upoważnienia wynikającego z art. 227 § 2 Kodeksu pracy. Obecnie kwestię tę reguluje ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 73, poz. 645, zpóźn. zm.).
Wykaz najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia określa w drodze rozporządzenia minister pracy i polityki socjalnej w porozumieniu z ministrem zdrowia i opieki społecznej. Obecnie jest to ROZPORZĄDZENIE MINISTRA PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 217, poz. 1833, z późn. zm.). Wykaz ten jest sporządzany na podstawie uzasadnionych wniosków przedkładanych ministrowi pracy i polityki socjalnej przez Międzyresortową Komisję do Spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy, powołaną przez Prezesa Rady Ministrów w trybie art. 228 § 1.
Osoba przyjmowana do pracy podlega wstępnym badaniom lekarskim. Badaniom takim podlegają także pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe. Ponowne badanie wstępne pracownika przenoszonego na inne stanowisko pracy (z wyjątkiem pracowników młodocianych) powinno wykonywać się wtedy, gdy na nowym stanowisku jest wyższy poziom czynników szkodliwych albo występują czynniki szkodliwe, które nie występowały na poprzednim stanowisku pracy.
Pracownik podlega ponadto okresowym badaniom lekarskim. W przypadku niezdolności do pracy trwającej ponad 30 dni, pracownik podlega kontrolnym badaniom lekarskim (art. 229 § 6). Wstępne, okresowe i kontrolne badania lekarskie przeprowadzane są na koszt pracodawcy (art. 229 § 6). Pracodawca ponosi także inne koszty profilaktycznej opieki zdrowotnej, niezbędnej z uwagi na warunki pracy.
Tryb, zakres i częstotliwość profilaktycznych badań lekarskich oraz zakres czynności rozumianych jako inne czynności prowadzone w ramach profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami określił minister zdrowia i opieki społecznej, w porozumieniu z ministrem pracy i polityki socjalnej, w rozporządzeniu z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w kodeksie pracy (Dz. U. nr 69, poz. 332). W rozporządzeniu tym określono także dodatkowe wymagania kwalifikacyjne, jakie powinni spełniać lekarze przeprowadzający badania oraz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną niezbędną z uwagi na warunki pracy.
W przypadku stwierdzenia u pracownika objawów wskazujących na powstanie choroby zawodowej lub gdy pracownik stał się niezdolny do wykonywania dotychczasowej pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej i nie został zaliczony do żadnego stopnia niepełnosprawności (dawniej grupy inwalidzkiej), pracodawca, na podstawie odpowiedniego orzeczenia lekarskiego, jest obowiązany przenieść pracownika do innej odpowiedniej pracy (art. 230 § 1 i art. 231).
W razie przeniesienia pracownika do innej pracy wskutek wystąpienia objawów choroby zawodowej, praca do której zostanie on przeniesiony, może być uznana za odpowiednią tylko wtedy, gdy pracownik nie będzie narażony na czynniki, które wywołały objawy choroby zawodowej. Jeżeli przeniesienie, o którym mowa wyżej, powoduje obniżenie wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje dodatek wyrównawczy (art. 230 § 2) przez okres nie przekraczający 6 miesięcy.
Pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych, pracodawca powinien zapewnić nieodpłatnie odpowiednie posiłki i napoje, jeżeli jest to niezbędne ze względów profilaktycznych (art. 232). Rodzaje tych posiłków i napojów oraz wymagania, jakie powinny spełniać, a także przypadki i warunki ich wydawania określiła Rada Ministrów w rozporządzeniu z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz. U. nr 60, poz. 279).
Należy odnotować, iż dotychczas w prawie pracy nie było ustawowego obowiązku dostarczania napojów pracownikom wykonującym prace szczególnie uciążliwe. Istotny jest fakt, iż w przypadku, gdy spowodowana warunkami atmosferycznymi temperatura w pomieszczeniach pracy przekracza 28 oC, a poza pomieszczeniami 25 oC , prawo do napojów chłodzących dotyczy wszystkich pracowników, bez względu na rodzaj pracy jaką wykonują. Pracodawca jest obowiązany dostarczać napoje w ilościach niezbędnych do zaspokojenia potrzeb. Pracownikom nie przysługuje ekwiwalent pieniężny za posiłki i napoje. Przepis ten nie przewiduje możliwości wydawania (za częściową odpłatnością) tzw. posiłków regeneracyjno-wzmacniających, ale posiłki takie mogą być wydawane, jeżeli są przewidziane w układzie zbiorowym pracy.
Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom odpowiednie urządzenia higieniczno-sanitarne oraz dostarczyć niezbędne środki higieny osobistej, a także zapewnić środki do udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku (art. 233). Szczegółowe wymagania dotyczące urządzeń higieniczno-sanitarnych zawierają przepisy ogólne w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w związku z przepisami prawa budowlanego. Ilość środków do utrzymania higieny osobistej, np. mydła, pasty do mycia oraz ręczników, zależy od rodzaju wykonywanej pracy i stopnia zabrudzenia ciała w wyniku tej pracy. Środki te powinny być wydawane w ilościach niezbędnych dla utrzymania higieny osobistej.
W § 44 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy uszczegółowiony został obowiązek dotyczący zapewnienia pracownikom środków do udzielania pierwszej pomocy. Pracodawca, w myśl tego przepisu, powinien zapewnić sprawnie funkcjonujący system pierwszej pomocy w razie wypadku oraz środki do udzielania pierwszej pomocy. W szczególności pracodawca powinien zapewnić punkty pierwszej pomocy w wydziałach (oddziałach), w których są wykonywane prace powodujące duże zagrożenie wypadkowe lub wydzielanie się szkodliwych dla zdrowia par, gazów albo pyłów. W pozostałych wydziałach (oddziałach) należy rozmieścić odpowiednio wyposażone apteczki pierwszej pomocy. Liczbę punktów i apteczek pierwszej pomocy, ich usytuowanie oraz ilość i rodzaj środków pierwszej pomocy - pracodawca powinien ustalić w porozumieniu z lekarzem sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną.