3-7. Krajowe i międzynarodowe normy i bazy danych w zakresie antropometrii i biomechaniki

dr hab inż. Danuta Liu - Centralny Instytut Ochrony Pracy

3-7.3. Normy międzynarodowe

Normy międzynarodowe oznaczane są symbolem ISO. Obecnie w komisjach europejskich CEN tworzone są normy europejskie oznaczone symbolem EN. Kraje członkowskie Unii Europejskiej są zobowiązane do wprowadzenia zatwierdzonych norm EN bez wprowadzania zmian. Normy te są również tłumaczone na język polski i otrzymują status normy krajowej przez opublikowanie identycznego tekstu lub uznanie. Normy międzynarodowe ISO mają zazwyczaj swoje odpowiedniki w normach europejskich. W dalszej części tekstu rozpatrywane będą tylko normy europejskie oznaczone symbolem EN (fol.7) . Wersje polskie norm europejskich, wprowadzonych do stosowania w Polsce, zatwierdza Polski Komitet Normalizacyjny. Zatwierdzona norma europejska przetłumaczona na język polski otrzymuje oznaczenie PN-EN.



fol. nr 7

Normy europejskie dotyczą określonych grup tematycznych. W skład danej grupy wchodzi kilka norm o różnych numerach i tytułach. Norma o danym numerze i tytule dodatkowo składa się z części zawierających podtytuły. Normy europejskie obejmujące zagadnienia biomechaniki i antropometrii znajdują się głównie w grupie tematycznej Maszyny. Bezpieczeństwo (Safety of Machinery).

Norma europejska EN 614: Maszyny. Bezpieczeństwo. Ergonomiczne zasady projektowania (Safety of machinery - Ergonomic design principles), [11, 12]

Norma EN 614 jest normą podstawową w dziedzinie ergonomii. Podano w niej ergonomiczne zasady, których należy przestrzegać w procesie projektowania środków pracy, szczególnie maszyn, biorąc pod uwagę całokształt zagadnień związanych ze zdrowiem i bezpieczeństwem człowieka. Norma dotyczy współdziałania między operatorem a środkami pracy w trakcie ich instalowania, użytkowania, regulacji, konserwacji, oczyszczania, napraw i transportu. Zasady ergonomii zawarte w normie stosuje się bez ograniczeń we wszystkich dziedzinach działalności ludzkiej. Norma składa się z dwóch części.

Część 1: Terminologia i wytyczne ogólne (Terminology and design priciples)

W normie PN-EN 614-1 przedstawiono zasady ogólne odnoszące się do projektowania z uwzględnieniem antropometrii i biomechaniki, projektowania elementów informacyjnych, sygnalizacyjnych i sterowniczych z uwzględnieniem zagadnień z zakresu antropometrii i biomechaniki. Rozważono także relacje zachodzące w procesie pracy oraz relacje z fizycznym środowiskiem pracy. Opisano również sposoby włączania zasad ergonomii do procesu projektowania. Norma ta została przetłumaczona na język polski i zatwierdzona do stosowania w Polsce. Otrzymała oznaczenie PN-EN 614-1.

Część 2: Współzależności pomiędzy konstrukcją maszyny a czynnościami roboczymi (Interaction between machinery design and work task)

W normie PN-EN 614-2 przedstawiono zasady projektowania zadania na stanowisku pracy, przedstawiając charakterystykę dobrze zaprojektowanych czynności roboczych, metody projektowania procesu pracy oraz ocenę projektu procesu pracy.

Norma europejska PN-EN 547: Maszyny. Bezpieczeństwo. Wymiary ciała ludzkiego (Safety of machinery - Human body measurements), [13, 14, 15]

Norma składa się z trzech części (fol.8) . W normie PN-EN 547 opisano zasady, jakie powinny być stosowane w projektowaniu otworów umożliwiających dostęp do maszyny. Norma 547 została opracowana przede wszystkim dla maszyn stacjonarnych; w przypadku maszyn ruchomych mogą występować dodatkowe wymagania szczególne. W części pierwszej, PN-EN 547-1, określono wymiary otworów umożliwiających dostęp całego ciała do maszyn, w normie PN-EN 547-2 natomiast - wymiary otworów dostępu do maszyny. Normy te definiują wymiary otworów, do których stosuje się wartości przedstawione w normie PN-EN 547-3. Dane antropometryczne zawarte w normie PN-EN 547-3 pochodzą z pomiarów statycznych nagich osób i nie uwzględniają ruchów ciała, ubrania, wyposażenia, warunków pracy przy maszynie oraz warunków środowiska pracy.



fol. nr 8

W normach PN-EN 547-1 i PN-EN 547-2 podano, jak powiązać dane antropometryczne z odpowiednimi parametrami uzupełniającymi, aby wuwzględnić czynniki związane zprocesem pracy.

Parametry uzupełniające związane są ze specyfiką stanowiska pracy i dotyczą między innymi:

• typu odzieży

• rodzaju używanych narzędzi

• używania dodatkowego ekwipunku lub odzieży ochronnej

• rodzaju wykonywanych czynności

• powtarzalności i czasu trwania wykonywanych czynności

• czynników środowiska (oświetlenie, temperatura, wilgotność, hałas)

• poziomu ryzyka w czasie wykonywania pracy.

Część 1: Zasady określania wymiarów wymaganych dla otworów umożliwiających dostęp całym ciałem do maszyny (Principles for determining the dimensions required for openings for whole body access into machinery)

W normie PN-EN 547-1 rozpatrywane są wymiary otworów dojścia do maszyny, umożliwiających:

• poziome przemieszczanie się w pozycji wyprostowanej do przodu

• poziome przemieszczanie się na małe odległości w pozycji wyprostowanej bokiem

• pionowe przemieszczanie się w kanale z wykorzystaniem drabiny

• wykonywanie szybkich i gwałtownych ruchów

• przemieszczanie się w pozycji klęczącej.

Część 2: Zasady określania wymiarów wymaganych dla otworów dostępu (Principles for determining the dimensions required for access openings)

W normie PN-EN 547-2 rozpatrywane są wymiary otworów dostępu do maszyny, umożliwiających dostęp:

• górną częścią tułowia i ramionami

• głową do wysokości ramion w celu obserwacji

• obydwu ramionami (skierowanymi w dół lub do przodu)

• obydwu przedramionami do wysokości łokcia (skierowanymi w dół lub do przodu)

• boczny, jednym ramieniem do wysokości stawu barkowego

• przedramieniem do wysokości łokcia

• pięścią

• płaską ręką do wysokości nadgarstka, z włączeniem kciuka

• płaską ręką (tzn. czterech palców) do wysokości nasady kciuka

• palcem wskazującym, ograniczonym przez inne palce

• jedną stopą do wysokości kostki.

Część 3: Dane antropometryczne (Antropometric data)

W normie PN-EN 547 - 3 przedstawiono wymiary ciała ludzkiego, wykorzystywane w dwóch poprzedzających częściach normy, oraz opis tych wymiarów. Zdefiniowane wymiary są wymiarami minimalnymi, nie optymalnymi. Wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, zaleca się stosowanie wymiarów większych.

Wymiary otworów w maszynach określane są na podstawie danych antropometrycznych dla 95. lub 5. centyla populacji.

Norma europejska prEN 1005 Maszyny. Bezpieczeństwo. Możliwości fizyczne człowieka. (Safety of machinery. Human physical performance), [16, 17, 18, 19], (fol.9)



fol. nr 9

Część 1: Określenia i definicje (Terms and definitions)

Projekt normy PN-EN 1005-1 zawiera definicje podstawowych pojęć odnoszących się do całości norm oznaczanych jako EN 1005. Definicje dotyczą typu ruchów wykonywanych podczas pracy, położenia przedmiotów na stanowisku pracy, rodzaju chwytów narzędzi, masy podnoszonych przedmiotów itp.

Część 2: Ręczny transport związany z pracą przy maszynie (Manual handling of machinery and component parts of machinery)

W projekcie normy EN1005-2 znajdują się zalecenia ergonomiczne, dotyczące projektowania stanowisk pracy i maszyn wymagających ręcznego operowania przedmiotami. Projekt uwzględnia zadania robocze wymagające podnoszenia, opuszczania i przenoszenia przedmiotów. Nie obejmuje zadań roboczych wymagających trzymania przedmiotów bez chodzenia, pchania i ciągnięcia oraz trzymania przedmiotów w pozycji siedzącej. Dotyczy on wyłącznie przedmiotów o masie nie mniejszej niż 3 kg. Projekt jest zgodny z podstawowymi kryteriami i założeniami, na których opiera się równanie opracowane w NIOSH (National Institut of Occupational Safety and Health), [12]. Zgodnie z zawartymi w nim zaleceniami, masa przedmiotów zależy od cech przewidywanej populacji pracowników. Projekt PN-EN 1005-2 uwzględnia ponadto podnoszenie jednoręczne oraz podnoszenie ładunków grupowo.

Część 3: Zalecane siły graniczne dla operatorów maszyn (Recomended force limits for machinery operation)

Projekt normy PN-EN 1005-3 specyfikuje metody określania wydolności mięśniowej dorosłej populacji pracowników. Uwzględnione są przy tym siły mięśniowe rozwijane w warunkach statycznych i dynamicznych oraz czas utrzymywania i częstotliwość generowania określonych wartości sił mięśniowych.

W normie przedstawiono procedurę oceny ryzyka wystąpienia dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego na skutek wykonywania pracy zawodowej, na podstawie podanych wartości maksymalnych sił izometrycznych rozwijanych jednorazowo w różnych warunkach. Wartości te są modyfikowane przez odpowiednie współczynniki, w zależności od wartości parametrów charakteryzujących prędkość wykonywania danego ruchu, częstość jego powtórzeń oraz czas trwania pracy. Daje to możliwość określenia dopuszczalnej wartości siły dla określonych warunków pracy.

Część 4: Ocena pozycji przy pracy w relacji człowiek-maszyna (Evaluation of working postures in relation to machinery)

W normie zawarto wskazówki dla projektantów maszyn lub części składowych maszyn, odnoszące się do oceny ryzyka związanego z pozycją i czynnościami pracy podczas składania, instalowania, operowania, ustawiania, czyszczenia, naprawy, transportu i rozkładania. Norma dotyczy wymagań odnośnie do pozycji przy pracy i wykonywanych ruchów przy minimalnych wartościach siły zewnętrznej. W normie przedstawiono zakresy kątowe położenia tułowia, głowy, kończyn górnych i kończyn dolnych dla trzech stref: akceptowalnej, akceptowalnej warunkowo, nie akceptowalnej, z uwzględnieniem częstości powtórzeń poniżej 2 razy/min i powyżej 2 razy/min.

PN-EN 979. Lista podstawowych definicji wymiarów ciała ludzkiego dla potrzeb projektowania - identyczna z normą ISO 7250:1996 (Basic list of definitions of human body measurements for technical design identical with ISO 7250:1996), [19]

W normie tej przedstawiono listę podstawowych definicji wymiarów antropometrycznych ciała ludzkiego, które mogą być używane do porównywania populacji między sobą. W zamierzeniach lista ma służyć jako przewodnik dla ergonomistów korzystających z wymiarów cech antropometrycznych. Dane zawarte w tej normie mogą być używane w połączeniu z uregulowaniami krajowymi lub międzynarodowymi, tak, aby zapewnić zgodność w definiowaniu grup populacji.