| 4-7. Percepcja bodźców w środowisku pracy |
| prof. dr hab. med. Bolesław Gwóźdź - Śląska Akademia Medyczna |
| 4-7.2. Adaptacja receptorów |
Jedną z istotnych właściwości receptorów jest ich adaptacja czyli przystosowanie się do działającego bodźca. Polega ona na tym, że w miarę jego działania dochodzi do zanikania powstawania potencjałów elektrycznych w receptorze i przekazywania ich. Wyróżnia się receptory szybko adaptujące się i wolno adaptujące się - tab.1 . Najszybciej adaptuje się receptor węchowy. Również szybko adaptują się receptory dotyku w skórze, dzięki czemu w krótkim czasie nie czujemy noszonego zegarka na ręku, okularów na nosie, hełmu, ubrania. Również receptory temperatury ulegają adaptacji, jednak w mniejszym stopniu, z czego wynika większa tolerancja organizmu na działanie bodźca termicznego. Natomiast wolno adaptują się receptory w mięśniach, ścięgnach, w narządzie równowagi - w czasie kilkunastu minut lub godzin. Nie ulegają adaptacji receptory bólowe i przekazują informację tak długo, dopóki działanie drażniące czyli bodziec nie zaniknie.
4-7.fol.14 Anatomiczno-fizjologiczne podstawy czucia skórnego Receptor Umiejscowienie Pole recepcyjne Bodziec skuteczny Czucie Szybko adaptujące się Ciałka blaszkowate Podskórne 100 mm2 Wibracja 400 ¸
600 Hz, ruch Drgania Paciniego Kolby Krausego Skóra nieowłosiona 2 mm2 Wibracja 70 ¸
200 Hz, ruch Dotyk, przestrzenne odczucie Ciałka Meissnera Skóra nieowłosiona 12 mm2 Wibracja niskiej częstotl. 5 200 Hz, ruch Drżenie, przestrzenne odczucie nasilone Przywłośny Mieszki włosowe 1,5 mm2 Ruch włosów, wibracja 5 ¸
40 Hz Dotyk, przestrzenne odczucie Wolno adaptujące się Tarczki Merkla Naskórek 11 mm2 Gniecenie i ciśnienie Przestrzenne odczucie intensywne Ciałka Ruffiniego Skóra właściwa 60 mm2 Rozciąganie, napinanie, ciśnienie Dotyk, ucisk Mechanoreceotory Skórno-naskórkowe 2 mm2 Gniecenie, wolny ruch Swędzenie Termoreceptory Zimno Podstawa naskórka 1 mm2 Stała lub obniżająca się temperatura 36 ¸
10oC Zimno Ciepło Podstawa naskórka 1 mm2 Stała lub wzrastająca temperatura 36 ¸
50oC Ciepło lub gorąco Nocyceptory Mechaniczne Skóra właściwa 3 mm2 Ukucie szpilką, nagły silny ból Ból ostry Termomechaniczne Skóra właściwa 3 mm2 Temperatura 43oC, niektóre mechaniczne i chemiczne bodźce wywołujące ból Ból tępy
Szczególne znaczenie przy wykonywaniu pracy ma adaptacja wzroku do ciemności i do silnego oświetlenia. Przejście z pomieszczenia jasnego do bardzo słabo oświetlonego daje odczucie zupełnej ciemności i dopiero po kilku minutach zaczynamy rozpoznawać otoczenie. Proces ten może trwać nawet 30 minut. Przeciwnie, wejście z ciemnego pomieszczenia do bardzo jasnego powoduje doznanie oślepienia zwanego zjawiskiem olśnienia, tj. czasowego braku pobudzenia receptorów oka. Podczas adaptacji do ciemności próg pobudliwości pręcików obniża się, co trwa około 10 minut i dopiero wówczas zaczynamy odbierać wrażenia wzrokowe.
Olśnienie jest zjawiskiem braku chwilowego widzenia o ważnym znaczeniu ze względu bezpieczeństwa, np. olśnienie przez nadjeżdżający z naprzeciwka pojazd. Silne promieniowanie słoneczne może spowodować uszkodzenie siatkówki, gdyż zawiera oprócz części widzialnej promienie nadfioletowe, podczerwone i cieplne. Także przy wytapianiu metali w temperaturze 2000oC bez korzystania z zabezpieczających osłon ochronnych grozi uszkodzenie, zaćma.
Adaptacja słuchu przejawia się w pracy, miedzy innymi zmianą wrażliwości receptora. Szczególnie pod wpływem silnego długotrwałego bodźca odbieranie wrażeń akustycznych jest ograniczone, obniżone, a nawet zniesione. Po długim przebywaniu w hałasie nie słyszymy normalnej mowy - krzyczymy.
W czasie zupełnej ciszy wrażliwość odbioru wrażeń słuchowych podnosi się. W odbieraniu czucia z niektórych receptorów może wystąpić zjawisko zmęczenia receptora. Jest ono zgoła inne niż adaptacja receptora, bowiem reakcja czucia przy zmęczonym receptorze może ustąpić dopiero pod działaniem silnego bodźca, silniejszego niż normalne, na który odpowiada zawsze receptor w procesie adaptacji. Zjawisko zmęczenia receptora i wybitne obniżenie czynności wynika także ze zmęczenia układu nerwowego.
Miarą informacji jest bit, a miarą przepływu informacji jest bit/s (ang.
binary digit). Ilość odbieranych informacji z otoczenia do układu
nerwowego wynosi w czasie 1 sek około 109 bitów, natomiast przetworzonych
w mózgu i uświadomionych jest tylko niewielka część informacji - około
10 do 100 bitów. Po ich przetworzeniu wysyłanych jest z mózgu do efektorów
około 107 bitów/s, tj.10 milionów
(fol.15) .
Jak wynika z powyższego, zapewnienie prawidłowej percepcji w środowisku
pracy odgrywa istotna rolę i jest sposobem ułatwienia funkcji mózgu, którego
zadaniem jest scalenie informacji, przekształcenie w określony rodzaj
odpowiedzi oraz wyzwolenie adekwatnych wzorców zachowań.
 |
|
fol. nr 15 |
Warunki w środowisku pracy mogą się zmieniać, a działające w nim bodźce mogą okazać się przydatne, zbędne lub wręcz szkodliwe, np. odczucie bólu, nadmierny hałas, wysoka lub niska temperatura, wymuszona pozycja ciała itp. Do sprawnego przebiegu pracy jest wymagana ciągła analiza tych czynników, które utrudniają lub przeszkadzają w odbiorze wrażeń czuciowych, w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego, a ich eliminowanie zmniejsza obciążenie organizmu.
Zapewnienie poprawnej funkcji narządów czucia wpływa na sprawność i efektywność działania, na bezpieczeństwo pracującego, zapobiega procesowi zmęczenia, a tym samym poprawia dobrostan fizyczny i psychiczny.