4-7. Percepcja bodźców w środowisku pracy

    prof. dr hab. med. Bolesław Gwóźdź - Śląska Akademia Medyczna

      4-7.2. Adaptacja receptorów

        Jedną z istotnych właściwości receptorów jest ich adaptacja czyli przystosowanie się do działającego bodźca. Polega ona na tym, że w miarę jego działania dochodzi do zanikania powstawania potencjałów elektrycznych w receptorze i przekazywania ich. Wyróżnia się receptory szybko adaptujące się i wolno adaptujące się - tab.1 . Najszybciej adaptuje się receptor węchowy. Również szybko adaptują się receptory dotyku w skórze, dzięki czemu w krótkim czasie nie czujemy noszonego zegarka na ręku, okularów na nosie, hełmu, ubrania. Również receptory temperatury ulegają adaptacji, jednak w mniejszym stopniu, z czego wynika większa tolerancja organizmu na działanie bodźca termicznego. Natomiast wolno adaptują się receptory w mięśniach, ścięgnach, w narządzie równowagi - w czasie kilkunastu minut lub godzin. Nie ulegają adaptacji receptory bólowe i przekazują informację tak długo, dopóki działanie drażniące czyli bodziec nie zaniknie.

        4-7.fol.14 Anatomiczno-fizjologiczne podstawy czucia skórnego

        Receptor

        Umiejscowienie

        Pole recepcyjne

        Bodziec skuteczny

        Czucie

        Szybko adaptujące się

               

        Ciałka blaszkowate

        Podskórne

        100 mm2

        Wibracja 400 ¸ 600 Hz, ruch

        Drgania

        Paciniego

               

        Kolby Krausego

        Skóra nieowłosiona

        2 mm2

        Wibracja 70 ¸ 200 Hz, ruch

        Dotyk, przestrzenne odczucie

        Ciałka Meissnera

        Skóra nieowłosiona

        12 mm2

        Wibracja niskiej częstotl. 5 200 Hz, ruch

        Drżenie, przestrzenne odczucie nasilone

        Przywłośny

        Mieszki włosowe

        1,5 mm2

        Ruch włosów, wibracja 5 ¸ 40 Hz

        Dotyk, przestrzenne odczucie

        Wolno adaptujące się

               

        Tarczki Merkla

        Naskórek

        11 mm2

        Gniecenie i ciśnienie

        Przestrzenne odczucie intensywne

        Ciałka Ruffiniego

        Skóra właściwa

        60 mm2

        Rozciąganie, napinanie, ciśnienie

        Dotyk, ucisk

        Mechanoreceotory

        Skórno-naskórkowe

        2 mm2

        Gniecenie, wolny ruch

        Swędzenie

        Termoreceptory

               

        Zimno

        Podstawa naskórka

        1 mm2

        Stała lub obniżająca się temperatura

        36 ¸ 10oC

        Zimno

        Ciepło

        Podstawa naskórka

        1 mm2

        Stała lub wzrastająca temperatura

        36 ¸ 50oC

        Ciepło lub gorąco

        Nocyceptory

               

        Mechaniczne

        Skóra właściwa

        3 mm2

        Ukucie szpilką, nagły silny ból

        Ból ostry

        Termomechaniczne

        Skóra właściwa

        3 mm2

        Temperatura 43oC, niektóre mechaniczne i chemiczne bodźce wywołujące ból

        Ból tępy

        Szczególne znaczenie przy wykonywaniu pracy ma adaptacja wzroku do ciemności i do silnego oświetlenia. Przejście z pomieszczenia jasnego do bardzo słabo oświetlonego daje odczucie zupełnej ciemności i dopiero po kilku minutach zaczynamy rozpoznawać otoczenie. Proces ten może trwać nawet 30 minut. Przeciwnie, wejście z ciemnego pomieszczenia do bardzo jasnego powoduje doznanie oślepienia zwanego zjawiskiem olśnienia, tj. czasowego braku pobudzenia receptorów oka. Podczas adaptacji do ciemności próg pobudliwości pręcików obniża się, co trwa około 10 minut i dopiero wówczas zaczynamy odbierać wrażenia wzrokowe.

        Olśnienie jest zjawiskiem braku chwilowego widzenia o ważnym znaczeniu ze względu bezpieczeństwa, np. olśnienie przez nadjeżdżający z naprzeciwka pojazd. Silne promieniowanie słoneczne może spowodować uszkodzenie siatkówki, gdyż zawiera oprócz części widzialnej promienie nadfioletowe, podczerwone i cieplne. Także przy wytapianiu metali w temperaturze 2000oC bez korzystania z zabezpieczających osłon ochronnych grozi uszkodzenie, zaćma.

        Adaptacja słuchu przejawia się w pracy, miedzy innymi zmianą wrażliwości receptora. Szczególnie pod wpływem silnego długotrwałego bodźca odbieranie wrażeń akustycznych jest ograniczone, obniżone, a nawet zniesione. Po długim przebywaniu w hałasie nie słyszymy normalnej mowy - krzyczymy.

        W czasie zupełnej ciszy wrażliwość odbioru wrażeń słuchowych podnosi się. W odbieraniu czucia z niektórych receptorów może wystąpić zjawisko zmęczenia receptora. Jest ono zgoła inne niż adaptacja receptora, bowiem reakcja czucia przy zmęczonym receptorze może ustąpić dopiero pod działaniem silnego bodźca, silniejszego niż normalne, na który odpowiada zawsze receptor w procesie adaptacji. Zjawisko zmęczenia receptora i wybitne obniżenie czynności wynika także ze zmęczenia układu nerwowego.

        Miarą informacji jest bit, a miarą przepływu informacji jest bit/s (ang. binary digit). Ilość odbieranych informacji z otoczenia do układu nerwowego wynosi w czasie 1 sek około 109 bitów, natomiast przetworzonych w mózgu i uświadomionych jest tylko niewielka część informacji - około 10 do 100 bitów. Po ich przetworzeniu wysyłanych jest z mózgu do efektorów około 107 bitów/s, tj.10 milionów
        (fol.15) . Jak wynika z powyższego, zapewnienie prawidłowej percepcji w środowisku pracy odgrywa istotna rolę i jest sposobem ułatwienia funkcji mózgu, którego zadaniem jest scalenie informacji, przekształcenie w określony rodzaj odpowiedzi oraz wyzwolenie adekwatnych wzorców zachowań.


        fol. nr 15

        Warunki w środowisku pracy mogą się zmieniać, a działające w nim bodźce mogą okazać się przydatne, zbędne lub wręcz szkodliwe, np. odczucie bólu, nadmierny hałas, wysoka lub niska temperatura, wymuszona pozycja ciała itp. Do sprawnego przebiegu pracy jest wymagana ciągła analiza tych czynników, które utrudniają lub przeszkadzają w odbiorze wrażeń czuciowych, w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego, a ich eliminowanie zmniejsza obciążenie organizmu.

        Zapewnienie poprawnej funkcji narządów czucia wpływa na sprawność i efektywność działania, na bezpieczeństwo pracującego, zapobiega procesowi zmęczenia, a tym samym poprawia dobrostan fizyczny i psychiczny.