6-5. Pola elektromagnetyczne

dr inż. Krzysztof Gryz, dr inż. Jolanta Karpowicz - Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy

6-5.5. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy w polach elektromagnetycznych




Na podstawie ustalonych modeli oddziaływania pól elektromagnetycznych na ludzi określono tzw. ograniczenia podstawowe, które w żadnym wypadku nie powinny być przekraczane, aby eksponowanym ludziom nie zagrażały niebezpieczne skutki termiczne oraz skutki pobudzenia nerwów i mięśni. Ograniczenia podstawowe podane w zaleceniach międzynarodowych to zależne od częstotliwości pól elektromagnetycznych, graniczne wartości gęstości prądu indukowanego w obrębie głowy i tułowia, współczynnika SAR uśredniona dla całego ciała, a także wartości lokalne SAR w obrębie głowy i tułowia oraz odrębne dla kończyn.[5]

Wielkości określających ograniczenia podstawowe nie można zmierzyć w warunkach środowiskowych. Są one jedynie miarami wewnętrznymi skutków ekspozycji występujących wewnątrz organizmu. W celu umożliwienia oceny ekspozycji na stanowisku pracy określano więc wartości natężeń pola elektrycznego i magnetycznego (indukcji magnetycznej), które są możliwymi do zmierzenia na stanowisku pracy miarami zewnętrznymi, charakteryzującymi warunki w jakich przebywa człowiek. Wielkości te określono posługując się odpowiednimi modelami matematycznymi lub ekstrapolując wyniki badań laboratoryjnych.

Zalecane wartości miar zewnętrznych mogą być przekroczone pod warunkiem, że kontrolowane są wartości miar wewnętrznych i nie są przekroczone ich wartości dopuszczalne.

W wypadku ekspozycji ogółu ludności przyjęto wartości graniczne miar wewnętrznych 5 razy mniejsze niż przy ekspozycji zawodowej, ponieważ pracownicy, ludzie dorośli, są obeznani z potencjalnymi zagrożeniami, ich ekspozycja zachodzi zwykle w znanych warunkach, przy odpowiednich zabezpieczeniach i w ograniczonym czasie (zmiana robocza). Natomiast ogół ludności, czyli osoby w różnym wieku i różnym stanie zdrowia, to także grupy bardziej wrażliwe, eksponowane do 24 godzin na dobę. Ludzie ci mogą nie mieć żadnej wiedzy na temat ekspozycji w miejscach zamieszkania czy miejscach pracy, a ich ekspozycja nie podlega okresowej kontroli. Często nie są poinformowani o zagrożeniu polami i o sposobach uniknięcia narażenia.

W roku 2004 opublikowano dyrektywę europejską dotyczącą minimalnych wymagań bezpieczeństwa w przypadku ekspozycji zawodowej na pola elektromagnetyczne. Dyrektywa ustanawia minimalne wymagania bezpieczeństwa, dając państwom członkowskim Unii Europejskiej możliwość zachowania lub przyjęcia większego stopnia ochrony pracowników, szczególnie zaś ustalenia mniejszych wartości parametrów definiujących dopuszczalne warunki ekspozycji na pola elektromagnetyczne. Wdrożenie dyrektywy zaplanowane do 2012 r. nie powinno być przyczyną do złagodzenia obowiązujących już w poszczególnych państwach członkowskich zasad. [27] .


W Polsce w latach 1972-2002 został stworzony sprawnie funkcjonujący system nadzoru nad środowiskiem elektromagnetycznym. Obecnie ochrona przed nadmierną ekspozycją na pola elektromagnetyczne opiera się na delegacjach ustawy kodeks pracy - dotyczacy narażenia zawodowego oraz ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska w - dotyczący narażenia ogółu ludności. System ten obejmuje[stan prawny aktualny w 2009 r.]:


-akty prawne (rozporządzenia), określające warunki dopuszczalnej ekspozycji zawodowej, obowiązki użytkownika źródeł, tryb przeprowadzania pomiarów kontrolnych poziomu ekspozycji, wstępnych i okresowych badań lekarskich pracowników, szkoleń specjalistycznych pracowników itp. [27-35]

- polskie normy, określające metodykę wykonywania pomiarów pól elektromagnetycznych na stanowisku pracy oraz określające zasady oceny poziomu narażenia pracownika w czasie dnia pracy [19-26].

Zasady ochrony pracowników przed nieporządanymi skutkami oddziaływania pola elektromagnetycznego opierają się na koncepcji stref ochronnych, w których ze względu na natężenia pól określone są różne zasady użytkowania [1, 4, 7,8,12,27]:

- obszar bardzo silnych pól elektromagnetycznych (tzw. strefa niebezpieczna), w którym nie wolno przebywać zarówno ogółowi ludności, jak i pracownikom. Przebywanie w tym obszarze jest dozwolone jedynie w specjalnych kombinezonach ekranujących, które ograniczają narażenie pracowników); dla pól magnetostatycznych i magnetycznych o częstotliwości f < 800 kHz dopuszczono możliwość narażenia kończyn w polach strefy niebezpiecznej

- obszar pól elektromagnetycznych ekspozycji zawodowej (tzw. strefa zagrożenia i pośrednia), w którym mogą przebywać jedynie pracownicy związani z obsługą źródeł pól, po przejściu specjalistycznego przeszkolenia i badań lekarskich wykazujących brak przeciwwskazań do ekspozycji zawodowej na pola; czas przebywania pracownika w polach strefy zagrożenia powinien być tym krótszy im silniejsze pola na niego oddziałują, tak aby nie została przekroczona dopuszczalna wartość wskaźnika ekspozycji; w polach strefy pośredniej ekspozycja nie podlega ograniczeniom w ramach zmiany roboczej

- obszar bezpiecznych pól elektromagnetycznych (tzw. strefa bezpieczna lub obszar poza strefami ochronnymi), które są słabsze od pól ekspozycji zawodowej i przy bezpośrednim oddziaływaniu na organizm ludzki nie powinny powodować zmian w stanie zdrowia. Przebywanie w strefie bezpiecznej, zarówno ludności jak i pracowników, nie podlega ograniczeniom; w polach tych jednak mogą wystąpić warunki, w których odczuwalne są prądy kontaktowe; w polach takich nie można również całkowicie wykluczyć niepożądanego oddziaływania na implanty elektroniczne.

Dodatkowo dla pracowników młodocianych i kobiet w ciąży wprowadzono zmniejszone dopuszczalne wartości natężeń pól - osoby te nie powinny przebywać w polach stref ochronnych [31,35].

W dokumentach dotyczących ochrony środowiska, pola elektromagnetyczne określane są jako „szkodliwe dla ludzi i środowiska promieniowanie niejonizujące” [28]. Obecnie w Polsce granica strefy bezpiecznej ekspozycji zawodowej jest zharmonizowana z natężeniami pól elektromagnetycznych, dopuszczalnymi w środowisku.



6-5.5.1. Krajowe warunki dopuszczalnej ekspozycji ludzi na pola elektromagnetyczne




Przepisy wydane w Polsce w latach 1972-2002 [25, 33, 34, 35, 36] stały się podstawą do stworzenia sprawnie funkcjonującego systemu nadzoru nad środowiskiem elektromagnetycznym. Obecnie ochrona przed nadmierną ekspozycją na pola elektromagnetyczne opiera się na delegacjach ustawy kodeks pracy - w wypadku narażenia zawodowego oraz ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska w - odniesieniu do narażenia ogółu ludności. System ten obejmuje:

• akty prawne (rozporządzenia i zarządzenia), określające warunki dopuszczalnej ekspozycji zawodowej, obowiązki użytkownika źródeł, tryb przeprowadzania pomiarów kontrolnych, wstępnych i okresowych badań lekarskich pracowników, szkoleń specjalistycznych itp. (fol.22)
  
  

  		Przepisy prawne
  fol. nr 22

• polskie normy, określające (fol. nr 23)określające metodykę wykonywania pomiarów pól elektromagnetycznych na stanowisku pracy oraz określające wymagania dla przyrządów pomiarowych stosowanych do kontroli środowiska pracy (fol.23) .




		Polskie normy określające:
fol. nr 23

Pole elektromagnetyczne, z powodu negatywnego oddziaływania na organizm ludzki, uznano za jeden z niebezpiecznych i szkodliwych czynników występujących w procesie pracy [15].

Zasady ochrony przed polami elektromagnetycznymi opierają się na unikalnej (w skali światowej) koncepcji stref ochronnych. W otoczeniu źródeł pól wyróżnia się obszary pól elektromagnetycznych, w których ze względu na natężenia pól określone są specjalne zasady użytkowania [1, 3, 4, 18],
(fol.24) , (fol.25):



fol. nr 24





		Warunki dopuszczalnej ekspozycji zawodowej
fol. nr 25

• obszar bardzo silnych pól elektromagnetycznych (tzw. strefa niebezpieczna), w którym nie wolno przebywać zarówno ogółowi ludności, jak i pracownikom (w zakresie mikrofal, powyżej 300 MHz). Przebywanie w tym obszarze jest dozwolone w specjalnych kombinezonach ekranujących, które ograniczają narażenie)

• obszar pól elektromagnetycznych ekspozycji zawodowej (tzw. strefa zagrożenia i pośrednia), w którym mogą przebywać jedynie pracownicy związani z obsługą źródeł pól, po przejściu specjalistycznego przeszkolenia i badaniach lekarskich wykazujących brak przeciwwskazań do zatrudnienia w zasięgu pól ekspozycji zawodowej. Czas przebywania pracownika w strefie zagrożenia zależy od natężenia pola na stanowisku pracy, tak aby nie występowało przekroczenie dopuszczalnej wartości.
  [17, 18]. Dla pól magnetostatycznych i magnetycznych 50 Hz dopuszczono możliwość zwiększonego narażenia kończyn. W strefie pośredniej czas przebywania nie podlega ograniczeniom w ramach zmiany roboczej

• obszar bezpiecznych pól elektromagnetycznych (tzw. strefa bezpieczna lub obszar poza strefami ochronnymi), które są słabsze od pól ekspozycji zawodowej i przy bezpośrednim, długotrwałym oddziaływaniu na organizm ludzki nie powinny powodować zmian w stanie zdrowia. Przebywanie w strefie bezpiecznej, zarówno ludności jak i pracowników, nie podlega ograniczeniom.

Na foliogramach (fol.26) i (fol.27) zestawiono wartości dopuszczalne dla ekspozycji zawodowej na pola elektromagnetyczne wg IRPA [5] i przepisów krajowych [25, 33, 34, 35, 36], (dolna granica strefy zagrożenia), a w tabeli 3 (fol.28) - wartości dopuszczalne dla ekspozycji całozmianowej i ekspozycji zabronionej, w poszczególnych pasmach częstotliwości, wg aktualnie obowiązujących przepisów krajowych.



fol. nr 26





fol. nr 27





fol. nr 28