8-1. Współczesne koncepcje zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

dr inż. Daniel Podgórski - Centralny Instytut Ochrony Pracy

8-1.4. Koncepcja systemowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy według normy PN-N-18001

Norma PN-N-18001 zawiera specyfikacje, które mogą być wykorzystane przez różne organizacje do zaprojektowania i wdrożenia SZ BHP z uwzględnieniem przepisów polskiego prawa i innych wymagań dotyczących tej dziedziny. Pojęcie „organizacji” w tej normie ma szerokie znaczenie i obejmuje „spółkę, firmę, przedsiębiorstwo, korporację, organ władzy lub instytucję, albo jakąkolwiek ich część lub kombinację, samodzielną lub nie, publiczną lub prywatną, o własnych zadaniach i administracji”.

Na foliogramie (fol.14) przedstawiono model SZ BHP przyjęty w normie PN-N-18001. Model ten jest oparty na cyklu ciągłego doskonalenia, zwanym też często „cyklem Deminga”, i jest zbliżony do modeli przyjętych w normie brytyjskiej BS 8800, australijsko-nowozelandzkiej AS/NZS 4804 oraz w ISO 14001 dotyczącej systemów zarządzania środowiskowego.



fol. nr 14

Struktura wymagań zawartych w normie PN-N-18001 jest zbliżona do struktury wymagań w normie ISO 14001. Poniżej przedstawiono określoną w normie PN-N-18001 koncepcję SZ BHP w kolejności wynikającej z przyjętego i przedstawionego wyżej modelu.

8-1.4.1. Zaangażowanie najwyższego kierownictwa i polityka bezpieczeństwa i higieny pracy

Szczególne znaczenie dla osiągnięcia sukcesu w postaci wdrożonego i skutecznie funkcjonującego w organizacji SZ BHP ma zaangażowanie najwyższego kierownictwa tej organizacji, rozumianego jako osoba lub grupa osób stanowiących wewnątrz organizacji przepisy i wymagania oraz kształtujących politykę i wyznaczających cele tej organizacji. Przywództwo najwyższego kierownictwa organizacji powinno być silne i widoczne (fol.16) . Konieczne jest też jego zaangażowanie w działania na rzecz bhp, które powinny obejmować co najmniej:



		Zaangażowanie najwyższego kierownictwa
fol. nr 16

• udostępnianie niezbędnych środków do zaprojektowania, wdrożenia i funkcjonowania SZ BHP

• ustalanie i aktualizowanie polityki i celów bhp w organizacji

• przeprowadzanie okresowych przeglądów SZ BHP.

Polityka bhp powinna być udokumentowana i ogłoszona wszystkim członkom organizacji na wszystkich szczeblach zarządzania (fol.17) . Według normy PN-N-18001 polityka ta powinna wyrażać zobowiązanie organizacji co najmniej do (fol.18):



		Odpowiedzialność najwyższego kierownictwa
fol. nr 17





		Treść polityki bhp powinna zawierać zobowiązania organizacji
fol. nr 18

• zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym

• dążenia do stałej poprawy stanu bhp

• spełniania wymagań przepisów prawnych oraz innych wymagań dotyczących organizacji

• ciągłego doskonalenia działań w zakresie bhp

• zapewniania odpowiednich zasobów i środków do wdrażania tej polityki

• podnoszenia kwalifikacji oraz uwzględniania roli pracowników i ich angażowania do działań na rzecz bhp.

Politykę bhp należy pojmować jako długotrwały i ogólnie sformułowany plan strategiczny organizacji odnoszący się do zarządzania bhp (bez określania ram czasowych tych działań). Dlatego też polityka bhp powinna być ustalona na poziomie strategicznym zarządzania organizacją i powinna być ściśle związana z misją i wizją organizacji oraz wartościami, które ona stosuje w odniesieniu do własnej załogi, klientów, dostawców itd. Polityka ta powinna być tak sformułowana, aby z niej wynikały cele ogólne i cele szczegółowe organizacji dotyczące bhp (fol.19) . Związek polityki bhp z ustalaniem celów i planów na pozostałych poziomach zarządzania organizacją przedstawiono na (fol.20) .



		Polityka bhp(PN-N18001)
fol. nr 19





fol. nr 20

8-1.4.2. Planowanie w ramach systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać udokumentowane cele ogólne i szczegółowe dotyczące bhp dla wszystkich poziomów zarządzania wewnątrz organizacji. Cele te powinny być wyrażane ilościowo, jeśli tylko jest to możliwe (fol.21) .





		Planowanie
fol. nr 21

Aby ustanowić cele i prawidłowo zaplanować działania ukierunkowane na ich osiągnięcie, organizacja powinna przede wszystkim znać parametry swojego stanu bhp, czyli powinna przeprowadzać identyfikację zagrożeń i ocenę związanego z nimi ryzyka zawodowego. Działania te należy realizować zgodnie z odpowiednimi udokumentowanymi procedurami, które powinny dotyczyć nie tylko zagrożeń występujących na stanowiskach pracy w organizacji, lecz również innych zagrożeń związanych z działaniami, wyrobami lub usługami organizacji, które może ona nadzorować i na które może wpływać (fol.22) . Do opracowywania tych procedur można wykorzystać wytyczne oceny ryzyka zawodowego zawarte w normie PN-N-18002.





		Planowanie
fol. nr 22

W procesie planowania organizacja powinna uwzględniać także wymagania określone w przepisach prawnych i innych dotyczących bhp (przez pojęcie przepisów innych rozumie się przede wszystkim normy techniczne i higieniczne oraz inne dokumenty normatywne, których postanowienia mogą dotyczyć organizacji). Identyfikację i udostępnianie aktualnych wymagań prawnych i innych należy realizować zgodnie z udokumentowaną procedurą, która powinna również określać sposób wprowadzania postanowień wymienionych dokumentów w organizacji.

Organizacja powinna określić i udokumentować plany działań ukierunkowanych na osiągnięcie swych celów ogólnych i szczegółowych dotyczących bhp. Planowanie działań podczas wdrażania SZ BHP powinno być oparte na wynikach przeglądu wstępnego zarządzania bhp, jeżeli został on przeprowadzony. Wytyczne do przygotowania i przeprowadzenia takiego przeglądu podano w projekcie normy PN-N-18004.

Ponadto przy planowaniu należy uwzględniać możliwości techniczne i finansowe, wymagania operacyjne i biznesowe, a także interes firmy i punkt widzenia stron zainteresowanych. Aby plany osiągania ustalonych celów ogólnych i szczegółowych były realizowane w praktyce, powinny one obejmować:

• wyznaczenie odpowiednich służb, szczebli organizacji, grup lub osób odpowiedzialnych za osiągnięcie celów

• określenie środków niezbędnych do osiągnięcia celów

• wyznaczenie terminów osiągnięcia celów.

Organizacja powinna okresowo przeglądać i korygować plany, a w szczególności każdorazowo po wprowadzeniu zmian, np. w organizacji stanowisk pracy, w procesach wytwarzania, produkowanych wyrobach, świadczonych usługach itp.

8-1.4.3. Wdrażanie i funkcjonowanie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

Jednym z najistotniejszych elementów zapewniających sprawne funkcjonowanie SZ BHP jest precyzyjne ustalenie zakresów odpowiedzialności i uprawnień wszystkich członków organizacji objętych systemem. Przede wszystkim najwyższe kierownictwo organizacji powinno wyznaczyć swojego przedstawiciela, który niezależnie od innych obowiązków będzie miał określone zadania oraz określony zakres odpowiedzialności i uprawnień zapewniający ustanowienie, wdrożenie i utrzymywanie SZ BHP zgodnie z ustalonymi wymaganiami (fol.23) . Ponadto będzie przedstawiał najwyższemu kierownictwu sprawozdania dotyczące funkcjonowania SZ BHP w celu dokonywania jego okresowych przeglądów.



		Przedstawiciel najwyższego kierownictwa ds. systemu zarządzania bhp
fol. nr 23

Zakresy odpowiedzialności, uprawnienia, zadania oraz wzajemne zależności i powiązania powinny być określone, udokumentowane i zakomunikowane przede wszystkim (fol.24) :



		Struktura, odpowiedzialność i uprawnienia
fol. nr 24

• personelowi zarządzającemu, wykonującemu i weryfikującemu prace mające wpływ na bhp

• pracownikom na stanowiskach robotniczych, pracownikom nadzoru, dostawcom

• podwykonawcom oraz osobom odwiedzającym organizację

• personelowi wyznaczonemu do postępowania w sytuacjach awaryjnych.

Do wdrożenia i funkcjonowania SZ BHP oraz nadzoru nad nim są niezbędne odpowiednie środki, które powinno zapewnić najwyższe kierownictwo organizacji (fol.25) . Środki te mogą obejmować zasoby finansowe, środki rzeczowe, sprzęt techniczny, technologię, zasoby ludzkie oraz wiedzę i umiejętności specjalistyczne.



		Zapewnienie środków
fol. nr 25

Kolejnymi elementami związanymi z wdrożeniem i funkcjonowaniem SZ BHP są: szkolenie, świadomość, kompetencje i motywacja. Organizacja powinna przede wszystkim ustanowić i utrzymywać procedury określania potrzeb dotyczących szkolenia w zakresie bhp oraz sposobów jego realizacji, a programy szkoleniowe powinny być dostosowane do potrzeb poszczególnych grup pracowników (fol.26) . Ponadto norma PN-N-18001 wymaga, aby były ustanowione i utrzymywane procedury zapewniające uświadomienie członkom organizacji (fol.27) , (fol.28):



		Szkolenie
fol. nr 26





		Świadomość (roli czynników bhp)
fol. nr 27





		Świadomość (własnej roli w SZ BHP)
fol. nr 28

• rodzajów zagrożeń występujących w całej organizacji i na poszczególnych stanowiskach pracy oraz związanego z nimi ryzyka zawodowego

• korzyści dla pracowników i organizacji wynikających z eliminacji zagrożeń i ograniczania ryzyka zawodowego

• zadań i odpowiedzialności członków organizacji w osiąganiu zgodności działania z polityką bhp oraz procedurami i wymaganiami SZ BHP, łącznie z wymaganiami dotyczącymi gotowości i reagowania na wypadki przy pracy i awarie

• potencjalnych konsekwencji nieprzestrzegania ustalonych procedur.

Pracownicy wykonujący zadania, które mogą być związane z zagrożeniami dla nich samych i/lub dla innych pracowników organizacji lub osób spoza organizacji, powinni posiadać właściwe kompetencje: udokumentowane wykształceniem, wyszkoleniem i/lub doświadczeniem, odpowiednio do określonych wymagań (fol.29) . Ponadto organizacja powinna wdrożyć i stosować odpowiednie metody motywowania pracowników do ich angażowania się w działania na rzecz poprawy bhp
(fol.30) .



		Kompetencje
fol. nr 29





		Motywacja
fol. nr 30

Ważnym elementem SZ BHP jest zapewnienie sprawnego obiegu informacji wewnątrz systemu oraz między organizacją i jej otoczeniem. W tym celu organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedury dotyczące (fol.31) :



		Komunikowanie się
fol. nr 31

• wewnętrznego komunikowania się różnych jej szczebli i komórek oraz pracowników i ich przedstawicieli (fol.32)
  
  

  		Informacje przekazywane w procesie komunikacji wewnętrznej
  fol. nr 32

• otrzymywania i przekazywania informacji dotyczących bhp, ich dokumentowania i reagowania w procesie komunikowania się z zainteresowanymi zewnętrznymi stronami (takimi jak instytucje nadzorujące warunki pracy, służby ratownictwa technicznego, klienci, podwykonawcy, itd.) (fol.33)
  
  

  		Informacje przekazywane w procesie komunikacji zewnętrznej
  fol. nr 33

• przekazywania informacji o zagrożeniach związanych z działaniami organizacji oraz wynikających z nich wymaganiach bhp i sposobach postępowania wszystkim podwykonawcom, klientom i innym osobom, które mogą być na nie narażone.

W procesie komunikowania się w ramach SZ BHP należy uwzględnić zaangażowanie pracowników oraz konsultowanie z nimi lub z ich przedstawicielami działań na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy, a także możliwość korzystania ze specjalistycznego doradztwa z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy.

Podobnie jak w przypadku innych norm dotyczących systemów zarządzania norma PN-N-18001 wymaga odpowiedniego udokumentowania SZ BHP. Zgodnie z tą normą organizacja powinna ustanowić i utrzymywać informacje, w formie zapisu na papierze lub w postaci elektronicznej, dotyczące podstawowych elementów SZ BHP i ich wzajemnych powiązań oraz wskazujące dokumentację związaną (fol.34) . Wymagania te, jak i inne szczegółowe wymagania dotyczące dokumentacji systemu, są identyczne z wymaganiami dotyczącymi dokumentowania systemu zarządzania środowiskowego zawartymi w normie ISO 14001, a więc ułatwiają integrację SZ BHP z systemem zarządzania środowiskowego (fol.35) , (fol.36).



		Dokumentacja systemu zarządzania bhp
fol. nr 34





		Dokumentacja systemu zarządzania bhp
fol. nr 35





fol. nr 36

Norma PN-N-18001 zawiera wymagania dotyczące sterowania operacyjnego pracami i działaniami związanymi ze zagrożeniami znaczącymi, rozumianymi jako zagrożenia mogące spowodować poważne i nieodwracalne uszkodzenie zdrowia lub śmierć, występujące w szczególności w czasie wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych (fol.37) . Rodzaje prac kwalifikowanych jako szczególnie niebezpieczne są określone w odpowiednich przepisach prawnych, a zwłaszcza ogólnych przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy ustalonych w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 26 sierpnia 1997 r. [16] (fol.38) .



		Sterowanie operacyjnie pracami i działaniami związanymi ze znaczącymi zagrożeniami
fol. nr 37





		Prace szczególnie niebezpieczne
fol. nr 38

Organizacja powinna identyfikować prace i obszary działań, które są związane ze znaczącymi zagrożeniami. Te prace i działania należy prowadzić w ustalonych warunkach, zgodnie z ustanowionymi i utrzymywanymi udokumentowanymi procedurami, w których będą określone sposoby pracy i postępowania zapewniające zgodność z wymaganiami bhp (fol.39) .



		Sterowanie operacyjnie pracami i działaniami związanymi ze znaczącymi zagrożeniami
fol. nr 39

Ostatnim elementem normy PN-N-18001 w zakresie wdrażania i funkcjonowania SZ BHP jest gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i awarie (fol.40) . Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedury gotowości i reagowania na wypadki przy pracy i awarie, a także - jeżeli to niezbędne - dokonywać ich przeglądu i nowelizacji, w szczególności po wystąpieniu wypadków lub sytuacji awaryjnych (fol.41) . Funkcjonowanie tych procedur powinno być również okresowo sprawdzane w symulowanych warunkach, jeśli takie sprawdzenie jest możliwe do przeprowadzenia. Aby procedury były skuteczne, należy je uzgodnić ze specjalistycznymi służbami ratownictwa technicznego (fol.42) .



		Gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i awarie
fol. nr 40





		Gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i awarie (cd.)
fol. nr 41





		Gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i awarie (cd.)
fol. nr 42

8-1.4.4. Sprawdzanie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

Sprawdzanie funkcjonowania SZ BHP jest realizowane przez monitorowanie bezpieczeństwa i higieny pracy i auditowanie SZ BHP. Oba te elementy odgrywają ważną rolę regulatorów systemu, gdyż zapewniają zbieranie i informacji o tym, czy SZ BHP funkcjonuje sprawnie i czy osiągane w wyniku tego funkcjonowania efekty są zgodne z oczekiwanymi. Informacje o rzeczywistych i potencjalnych niezgodnościach zbierane w wyniku monitorowania i auditowania powinny być wykorzystywane do inicjowania, planowania i przeprowadzania odpowiednich działań korygujących i działań zapobiegawczych (fol.43) .



fol. nr 43

Zgodnie z normą PN-N-18001 w organizacji powinny funkcjonować udokumentowane procedury monitorowania bhp, obejmujące zapisywanie i przechowywanie wyników monitorowania
(fol.44) , (fol.45). Można wyróżnić dwa rodzaje monitorowania: proaktywne i reaktywne (fol.46) . Monitorowanie proaktywne powinno obejmować co najmniej identyfikację zagrożeń występujących na stanowiskach pracy oraz ocenę związanego z nimi ryzyka zawodowego (fol.47) . Natomiast w ramach monitorowania reaktywnego organizacja powinna prowadzić co najmniej analizę przyczyn wypadków przy pracy oraz rejestrowanych chorób zawodowych
(fol.48) . Czynników monitorowania proaktywnego i reaktywnego jest znacznie więcej i organizacja może je objąć procedurami w ramach SZ BHP w miarę swoich potrzeb i możliwości. Wykaz tych czynników określono w normie PN-N-18004.



		Monitorowanie bhp (PN-N-18001)
fol. nr 44





		Monitorowanie
fol. nr 45





		Monitorowanie
fol. nr 46





		Monitorowanie (cd.)
fol. nr 47





		Monitorowanie (cd.)
fol. nr 48

Zarówno do monitorowania proaktywnego jak i reaktywnego stosuje się odpowiednie wyposażenie pomiarowe. Dotyczy to zwłaszcza pomiaru stężeń i natężeń czynników szkodliwych występujących w środowisku pracy w procesie oceny ryzyka zawodowego. W przypadku użycia takiego wyposażenia organizacja powinna zapewnić, że jest ono wzorcowane i utrzymywane w należytym stanie, a stosowne zapisy są przechowywane (fol.49) .



		Monitorowanie
fol. nr 49

Do monitorowania bhp w przedsiębiorstwach można zastosować specjalistyczne narzędzia komputerowe. Przykładem takiego narzędzia dostosowanego do monitorowania bhp zgodnie z polskimi przepisami prawnymi jest opracowany i oferowany przez Centralny Instytut Ochrony Pracy program STER. Program ten wspomaga identyfikację zagrożeń i ocenę związanego z nimi ryzyka zawodowego, a także rejestrowanie i dokumentowanie wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Według normy PN-N-18001 SZ BHP w organizacji powinien być poddawany okresowym auditom wewnętrznym przeprowadzanym zgodnie z udokumentowanymi procedurami
(fol.50) , (fol.51). Celem takich auditów wewnętrznych jest sprawdzenie, czy system jest zgodny z zaplanowanymi działaniami oraz właściwie wdrożony i utrzymywany, a także dostarczenie kierownictwu informacji dotyczących jego funkcjonowania. Przy planowaniu auditów w organizacji należy brać pod uwagę znaczenie dla bhp objętych nimi obszarów i działań oraz wyniki poprzednich auditów. Procedury auditów wewnętrznych powinny obejmować określanie zakresu auditu, częstość i metodykę, jak również odpowiedzialność i wymagania związane z przeprowadzeniem auditu i przekazywaniem jego wyników (fol.52).



		Audit systemu zarządzania bhp
fol. nr 50





		Auditowanie
fol. nr 51





		Procedura wykonywania auditów SZ BHP
fol. nr 52

Audity wewnętrzne SZ BHP są obecnie przeprowadzane zgodnie z metodyką stosowaną do auditowania systemów zarządzania jakością (norma ISO 10011 [18]) i systemów zarządzania środowiskowego (norma ISO 14011) [22] (fol.53). Docelowo zakłada się, że audity SZ BHP będą wykonywane zgodnie z zasadami określonymi w odpowiedniej polskiej normie.



fol. nr 53

Ze sprawdzaniem funkcjonowania SZ BHP wiąże się konieczność utrzymywania w organizacji odpowiednich zapisów dotyczących bhp. Dlatego też organizacja powinna ustanowić procedury identyfikacji, utrzymywania i dysponowania zapisami, które powinny w szczególności obejmować zapisy wynikające z przepisów prawnych oraz funkcjonowania SZ BHP (w tym zapisy z monitorowania, dotyczące szkoleń, wyniki auditów i przeglądów okresowych oraz zapisy dotyczące działań korygujących i zapobiegawczych).

Zapisy dotyczące bhp powinny być czytelne, zrozumiałe, możliwe do zidentyfikowania oraz tak przechowywane i utrzymywane, aby były łatwo dostępne oraz zabezpieczone przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub utratą. Należy ustalić czas ich przechowywania i utrzymywać je odpowiednio do uregulowań ogólnego systemu zarządzania organizacją.

8-1.4.5. Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze

Jak już wcześniej wspomniano, niezgodności wykryte podczas monitorowania i auditowania w ramach SZ BHP powinny inicjować wykonanie odpowiednich działań korygujących lub zapobiegawczych (fol.54) . Działania korygujące są realizowane w przypadku wykrycia niezgodności istniejących (rzeczywistych), a działania zapobiegawcze w razie wykrycia niezgodności potencjalnych. Przez niezgodność potencjalną należy rozumieć taką sytuację, w której brakuje niezgodności rzeczywistych, ale jednocześnie może ona doprowadzić do tych niezgodności w dającym się przewidzieć momencie czasu, jeżeli do tego momentu nie będą podjęte odpowiednie działania zapobiegawcze.



		Następstwa auditu
fol. nr 54

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedury postępowania z niezgodnościami obejmujące: analizę ich przyczyn, podejmowanie działań mających na celu zmniejszenie skutków związanych z niezgodnościami oraz inicjowanie, planowanie, przeprowadzanie działań korygujących lub zapobiegawczych i sprawdzanie wykonania (fol.55) . Każde działanie korygujące lub zapobiegawcze podjęte w celu wyeliminowania przyczyn stwierdzonych lub potencjalnych niezgodności powinno być odpowiednie do rodzaju zagrożeń występujących w obszarze występowania tych niezgodności oraz do wyników oceny związanego z nimi ryzyka zawodowego
(fol.56) .



		Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze
fol. nr 55





		Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze (cd.)
fol. nr 56

8-1.4.6. Przegląd okresowy systemu wykonywany przez najwyższe kierownictwo

Elementem wieńczącym funkcjonowanie SZ BHP jest przegląd okresowy systemu wykonywany przez najwyższe kierownictwo organizacji (fol.57) . Według normy PN-N-18001 kierownictwo to powinno w określonych przez siebie odstępach czasu przeprowadzać przegląd systemu w celu oceny i zapewnienia jego stałej przydatności i skuteczności w zakresie spełnienia wymagań wymienionej normy, a także adekwatności do ustanowionej przez organizację polityki bhp i osiągania wynikających z niej celów ogólnych i szczegółowych (fol.58) . Przegląd powinien obejmować w szczególności (fol.59) :




		Przegląd wykonywany przez kierownictwo
fol. nr 57





		Przegląd wykonywany przez kierownictwo (cd.)
fol. nr 58





		Przegląd wykonywany przez kierownictwo (cd.)
fol. nr 59

• wyniki auditów wewnętrznych SZ BHP (oraz zewnętrznych, jeżeli były przeprowadzone)

• wyniki działań korygujących i zapobiegawczych

• zmieniające się okoliczności wewnętrzne i zewnętrzne wpływające na wymagania bhp

• ocenę realizacji celów ogólnych i szczegółowych dotyczących bhp.

Najwyższe kierownictwo organizacji w wyniku przeglądu powinno także ocenić, czy istnieje ewentualna potrzeba wprowadzenia zmian do SZ BHP, polityki oraz celów ogólnych i szczegółowych bhp w świetle podjętego zobowiązania do ciągłego doskonalenia (fol.60) . Przegląd ten powinien być dokumentowany.



		Przegląd wykonywany przez kierownictwo (cd.)
fol. nr 60