4-1. Fizjologia, higiena i medycyna pracy oraz ich udział w kształtowaniu warunków pracy

Jan Karczewski

4-1.1. Wprowadzenie do fizjologii

Fizjologia jest to nauka zajmująca się czynnościami i procesami zachodzącymi w żywym organizmie (także człowieka) obejmująca jego narządy i układy  (4-1. slajd 1).

 (4-1. slajd 1)

Ta lapidarna definicja wymaga rozwinięcia. Fizjolodzy zajmują się głównie badaniem mechanizmów adaptacji organizmu człowieka w wielu sytuacjach. Na przykład w sytuacji:
• deficytu energetycznego spowodowanego np. głodem,
  
• nadmiaru energetycznego spowodowanego np. otyłością,
  
• zaburzeń w gospodarce wodno-elektrolitowej,
  
• zmian zachodzących podczas wysiłków fizycznych i bezczynności ruchowej,
  
• zmian środowiska gazowego i termicznego.
  

Oprócz mierzalnych czynników fizycznych, mających wpływ na organizm człowieka, fizjologia zajmuje się również jego sferą emocjonalną (stresem). Znajomość podstaw fizjologii człowieka pozwala również w sposób optymalny kształtować warunki pracy. Z fizjologii wyłoniła się fizjologia pracy, która bada wpływ wysiłku i czynników środowiska pracy na organizm człowieka. Udział fizjologii pracy jest znaczący w kształtowaniu ergonomii, co przedstawiono w tabeli 1  (4-1. slajd 2).



 (4-1. slajd 2)

Optymalne rozwiązania w organizacji wielu stanowisk pracy, zwłaszcza związanych z pracą ciężką fizycznie, polegają na umożliwieniu najkorzystniejszego działania przy użyciu niewielkiej siły. Do tego celu służą różne urządzenia, które właściwie rozmieszczone ułatwiają pracę mięśniom. Przy projektowaniu maszyn, stanowisk pracy itp. należy stale pamiętać, że służą one człowiekowi, bowiem to on jest podmiotem i wszystkie działania związane z projektowaniem urządzeń i miejsc pracy muszą być tak prowadzone, aby zapewniały człowiekowi nie tylko pracę bezpieczną, lecz także gwarantującą utrzymanie zdrowia. Pomiar sprawności adaptacyjnej organizmu staje się podstawowym kryterium w ocenie zdolności człowieka do wykonywania pracy zawodowej i czynności życia codziennego. Zdolność organizmu do zwiększonego wysiłku fizycznego wzrasta pod wpływem treningu, czyli powtarzających się wysiłków fizycznych. Prowadzi to do zmian ultrastrukturalnych, morfologicznych, biochemicznych i czynnościowych organizmu. Zmiany te, rozwijające się w toku treningu i pod jego wpływem mają charakter adaptacyjny. Podczas wysiłków fizycznych wzrasta zapotrzebowanie mięśni na tlen i substraty energetyczne oraz zwiększa się wytwarzanie metabolitów i ciepła w organizmie. Procesy te można określić mianem obciążenia fizjologicznego.Wielkość obciążenia fizjologicznego podczas wysiłków fizycznych zależy nie tylko od cech samego wysiłku, jego intensywności i czasu trwania oraz odpowiadających im wymienionych wyżej fizjologicznych wykładników obciążenia zewnętrznego, lecz także od stanu czynnościowego organizmu. Na stan ten składa się wspomniana morfologiczna, ultrastrukturalna, biochemiczna i fizjologiczna charakterystyka ustroju. Charakterystykę tę zmienia trening fizyczny. Dzięki temu obciążenie fizjologiczne podczas identycznego wysiłku fizycznego po treningu może być mniejsze, niż było przed treningiem. Redukcja tego obciążenia jest wskaźnikiem rozwijającego się stanu wytrenowania. Wywoływane przez trening zmiany w organizmie zwiększają ponadto zakres obciążeń wysiłkowych, jakim może on sprostać. Na tym polega adaptacyjny charakter zmian wywoływanych w organizmie przez trening. Ma to również istotne znaczenie przy wykonywaniu pracy zawodowej.Zwiększenie zdolności do wysiłku, osiągane w wyniku treningu i stanowiące podstawowy jego cel, ma podwójne znaczenie. Z jednej strony umożliwia ono człowiekowi wykonywanie wysiłków o większej intensywności i dłuższym czasie trwania lub osiąganie doskonalszej precyzji ruchów niż przed treningiem. Z drugiej strony, wszystkie obciążenia, które mieściły się w zakresie możliwości danego człowieka przed treningiem, mogą być po treningu pokonywane mniejszym kosztem. Nie chodzi tu o koszt energetyczny, choć i ten może się zmniejszyć, ale o „koszt fizjologiczny” wysiłku. Termin ten oznacza, jak wspomniano, obciążenie mechanizmów fizjologicznych zaangażowanych w przystosowanie organizmu do wysiłku i wielkość spowodowanych przez wysiłek zmian zmęczeniowych. Z punktu widzenia zdrowego człowieka ten ostatni efekt treningu ma szczególnie duże znaczenie. Zdolność do wysiłku zwiększa się pod wpływem treningu dzięki zwiększeniu:
• sprawności aparatu ruchowego i siły mięśniowej
• zdolności pokrywania zapotrzebowania pracujących mięśni na tlen i substraty energetyczne ( 4-1. slajd 3,  4-1. slajd 4).
  

   4-1. slajd 3

  

   4-1. slajd 4

4-1.2. Definicje higieny

Pojęcie higieny jest nierozłącznie związane z pojęciem zdrowia. Nazwa „higiena” wywodzi się prawdopodobnie od greckiego hygieinos - zdrowy. Zachowanie zdrowia powinno zawsze stanowić cel nadrzędny we wszystkich działaniach w dziedzinie higieny, w tym także fizjologii i higieny pracy. W tym miejscu przywołajmy definicję zdrowia według WHO.

Zdrowie, to według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), nie tylko całkowity brak choroby czy kalectwa, ale także stan pełnego fizycznego, umysłowego i społecznego dobrostanu (dobrego samopoczucia)

Definicja ta najpełniej określa warunki niezbędne do zachowania zdrowia. Brak chociaż jednego z wymienionych w niej elementów (dobrostanów) może powodować upośledzenie zdrowia. Sytuacje takie zdarzają się w miejscu pracy, gdzie dochodzi najczęściej do zaburzeń dobrostanu fizycznego i psychicznego co również może prowadzić do stanów kończących się chorobą.

Obecnie higiena pracy zajmuje się głównie określaniem zagrożeń zdrowia w środowisku pracy, pomiarem stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia, profilaktyką w zakresie działań prozdrowotnych w miejscu pracy oraz, wspólnie z epidemiologią, oceną ryzyka zdrowotnego na stanowisku pracy. Specjaliści z zakresu higieny pracy biorą aktywny udział w kształtowaniu ergonomicznego stanowiska pracy. W zaleceniach określonych w dyrektywie Rady 89/391/EEC o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy,wymaga się, aby przy ocenie zagrożeń i związanego z nim ryzyka dla zdrowia pracownika, zaangażowani byli specjaliści z zakresu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia.

Wiele procesów technologicznych ma negatywny wpływ na zdrowie pracujących przy nich pracowników. Na przykład praca w pyle powoduje różnorodne schorzenia, zwłaszcza choroby płuc. Często zagrożone jest także zdrowie pracowników zakładów chemicznych, np. pracujący przy pochodnych aniliny są zagrożeni guzami pęcherza moczowego, podczas gdy pracujący przy rtęci lub kadmie mogą cierpieć na zatrucie tymi metalami. Robotnicy zajmujący się wełną i skórami mogą zarazić się wąglikiem, podczas gdy ludzie stykający się w swojej pracy ze smołą i produktami jej spalania mogą zachorować na raka skóry.

Utrzymanie właściwego dobrostanu fizycznego związane jest więc z zapewnieniem pracownikowi takich warunków pracy, które nie zakłócą naturalnych (fizjologicznych) procesów życiowych przebiegających w ustroju i tym samym zapewniają utrzymanie jego homeostazy. Pojęcie homeostazy wymaga szerszego omówienia.

4-1.3. Homeostaza ustrojowa

omeostaza to przede wszystkim utrzymanie składu, objętości, ciśnienia osmotycznego, pH i temperatury wewnątrz ustroju człowieka na stałym poziomie warunkującym prawidłowe funkcjonowanie organizmu ( 4-1. slajd 5).



 4-1. slajd 5

Homeostaza jest więc - definiując najogólniej - stanem równowagi wewnętrznej organizmu. Organizm wyposażony jest w wewnętrzny system automatycznej kontroli wielu procesów życiowych, którego działanie umożliwia utrzymanie między innymi odpowiedniej temperatury ciała, objętości płynów ustrojowych, ciśnienia parcjalnego tlenu i stężenia hormonów czy glukozy we krwi.

a przykład właściwy poziom glukozy we krwi, podstawowego składnika energetycznego, regulowany jest wydzielaniem przez trzustkę insuliny i glukagonu. Glukagon powoduje zwiększenie, a insulina obniżenie poziomu cukru we krwi  (4-1. slajd 6).



 (4-1. slajd 6)

Głównym koordynatorem całego procesu homeostazy jest niewielki obszar międzymózgowia, zwany podwzgórzem. Podwzgórze sprawuje kontrolę za pośrednictwem dwóch systemów: autonomicznego układu nerwowego i układu wydalania wewnętrznego (hormonalnego), który wykorzystuje hormony jako chemiczne nośniki informacji.

Autonomiczny układ nerwowy jest częścią układu nerwowego, reagującą w sposób automatyczny. Reakcje autonomicznego układu nerwowego są bardzo szybkie, a do jego zadań należy stała kontrola pracy wielu organów wewnętrznych, takich jak serce, naczynia krwionośne czy jelita.

Autonomiczny układ nerwowy składa się z dwóch części: układu współczulnego i układu przywspółczulnego, które w niektórych narządach działają antagonistycznie, np. układ współczulny zwiększa częstość skurczów serca, a układ przywspółczulny ją zmniejsza. W celu utrzymania tej niezwykle precyzyjnej kontroli, obydwa układy działają na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Na przykład, jeżeli organizm nagle znajdzie się pod wpływem stresu, do podwzgórza docierają impulsy nerwowe z innych części ciała i mózgu. Z kolei podwzgórze, za pośrednictwem dróg nerwowych współczulnego układu nerwowego, wysyła impulsy powodujące szybszą pracę serca i rozszerzenie naczyń krwionośnych. To zwiększa napływ krwi do mięśni kończyn górnych i dolnych oraz przygotowuje organizm do wysiłku fizycznego.

Sprawowana przez podwzgórze kontrola hormonalna przebiega wolniej, ale efekty działalności układu dokrewnego zwykle trwają dłużej. Na przykład wiadomo, że odpowiednia ilość wody w organizmie ma zasadnicze znaczenie dla zachowania życia. Woda jest produktem wielu reakcji chemicznych, a jednocześnie w wyniku pocenia, wydalania moczu i oddychania organizm ciągle traci wodę. Brak kontroli nad tym procesem mógłby doprowadzić do nagromadzenia zbyt dużej ilości wody w niektórych partiach organizmu, przy jednoczesnym niedostatecznym zaopatrzeniu w wodę pozostałych organów, co z kolei powodowałoby magazynowanie substancji chemicznych w stężeniu zagrażającym zdrowiu.

Podwzgórze kontroluje pobór, przepływ i wydalanie wody, a specjalne receptory podwzgórza wyczuwają zagęszczenie się i rozrzedzenie krwi. Gdy zawartość wody we krwi spada, podwzgórze wysyła informacje do znajdującej się tuż pod nim przysadki mózgowej. Ten niewielki gruczoł o rozmiarach groszku czuwa nad przebiegiem wielu reakcji hormonalnych. Przysadka uwalnia hormon zwany wazopresyną lub ADH (hormon antydiuretyczny), który wraz z krwią dostaje się do nerek. Tu wpływa na mechanizm filtracji krwi w taki sposób, że zmniejsza ilość wody, która przedostaje się do moczu. Następuje zatrzymanie wody we krwi. Jednocześnie uruchamia się ośrodek pragnienia w podwzgórzu, powodując większe spożycie płynów i zwiększenie poziomu wody w organizmie.

Homeostaza obejmuje także mechanizmy związane z kontrolą ciepłoty ciała. Przy wzroście temperatury ciała podwzgórze, za pośrednictwem autonomicznego układu nerwowego, wysyła informacje do gruczołów potowych znajdujących się w skórze. Powoduje to wydzielanie potu i jego parowanie, a w efekcie ochładzanie organizmu. Podwzgórze za pośrednictwem autonomicznego układu nerwowego steruje także procesem rozszerzania i kurczenia naczyń krwionośnych, co ma pośrednio wpływ na przepływ krwi przez skórę, jej temperaturę i wymianę ciepła z otoczeniem.

Innym przykładem procesu związanego z homeostazą jest regulacja poziomu wapnia we krwi i innych płynach ustrojowych. Wapń jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego przebiegu procesów krzepnięcia krwi, pracy serca, mięśni (ma to związek z wykonywaną pracą) oraz nerwów. W proces regulacji poziomu wapnia we krwi zaangażowane są następujące hormony: parathormon wytwarzany przez przytarczyce i kalcytonina wytwarzana przez gruczoł tarczowy. Działanie tych hormonów jest przeciwstawne. Parathormon uwalnia z kości wapń do krwi i reguluje funkcje nerek w zakresie wydalania tego pierwiastka z moczem, natomiast kalcytonina działa odwrotnie. Schemat procesów związanych z homeostazą zachodzących w ustroju człowieka przedstawia slajd (4-1. slajd 7)



 (4-1. slajd 7)

.

4-1.4. Fizjologia wysiłku fizycznego

specjalnościach inżynierskich, szczególnie przy projektowaniu maszyn, urządzeń, a także całych stanowisk pracy, duże znaczenie mają te aspekty fizjologii człowieka, które związane są z pracą, zarówno dynamiczną, jak i statyczną. Układ ruchowy człowieka, obejmuje części czynne, czyli mięśnie szkieletowe i układ nerwowy, pobudza i kontroluje czynności mięśni oraz części bierne, czyli kości, stawy i wiązadła  (4-1. slajd 8).



 (4-1. slajd 8)

Wyróżnia się trzy typy mięśni. Do pierwszego zaliczane są mięśnie szkieletowe (tzw. poprzecznie prążkowane), znajdujące się pod kontrolą mózgu. Ich działanie zależy od naszej woli. Współdziałając z kośćmi i ścięgnami odpowiadają za określone ruchy ciała, np. uśmiech i wbieganie po schodach. Drugi typ to mięśnie gładkie (tak wyglądają pod mikroskopem - stąd ta nazwa), związane z niezależnymi od woli czynnościami narządów wewnętrznych, takimi jak ruchy jelita czy pęcherza. Trzeci typ to mięsień sercowy, z którego zbudowane jest serce  (4-1. slajd 9).



 (4-1. slajd 9)

Z układem ruchowym człowieka związane jest pojęcie wydolności fizycznej.

Wydolność fizyczną definiujemy jako zdolność organizmu do wykonywania długotrwałego lub ciężkiego wysiłku, który angażuje duże grupy mięśni, bez szybko narastającego zmęczenia. Pojęcie to obejmuje również zdolność szybkiego likwidowania zaburzeń homeostazy wywołanych wysiłkiem. Wydolność fizyczna w znacznym stopniu zależy od zdolności pobierania tlenu przez organizm  (4-1. slajd 10).



 (4-1. slajd 10)

Wydolność fizyczna organizmu człowieka jest związana ze zmęczeniem, czyli zmniejszeniem zdolności do pracy spowodowanym przez wysiłek  (4-1. slajd 11).



 (4-1. slajd 11)

O zmęczeniu ośrodkowym możemy mówić, gdy narasta odczucie ciężkości pracy, pojawia się ból mięśni, zmniejszenie motywacji, koncentracji uwagi i sprawności psychomotorycznej.

Zmęczenie obwodowe to zmęczenie pracujących mięśni, prowadzące do zmniejszenia siły i szybkości ich skurczów, co w konsekwencji może doprowadzić do całkowitej utraty zdolności do pracy.

Zmęczenie może przejść w stan przewlekły ( 4-1. slajd 12).



 4-1. slajd 12

Taka sytuacja jest bardzo niebezpieczna dla zdrowia. Procesy fizjologiczne zostają wówczas zaburzone, gdyż przestają działać mechanizmy je kontrolujące. Dotyczy to głównie układu nerwowego, co przedstawia slajd  4-1. slajd 13).


 4-1. slajd 13.

Układ nerwowy jest zaangażowany przez cały czas wykonywania przez nas czynności, w tym także bierze udział w zarządzaniu ruchem. Jego elementami są neurony, które wychwytują sygnały z różnych części organizmu lub otoczenia, analizują zapoczątkowują jakąś czynność (np. skurcz mięśni). Układ nerwowy składa się z dwóch zależnych od siebie części: centralnego i obwodowego. Obwodowy układ nerwowy składa się z systemu somatycznego i układu autonomicznego.

Układ somatyczny spełnia podwójną funkcję. Po pierwsze zbiera informacje z narządów zmysłu organizmu i przekazuje je do centralnego układu nerwowego. Po drugie przesyła sygnały od centralnego układu nerwowego do mięśni w odpowiedzi na otrzymane informacje, inicjując w ten sposób ruch. Obwodowy układ nerwowy przekazuje tylko informacje ruchowe i czuciowe pomiędzy centralnym układem nerwowym a mięśniami, gruczołami i narządami zmysłów, nie odgrywając żadnej roli w analizowaniu sygnałów czuciowych czy też inicjowaniu sygnałów ruchowych. Za czynności te odpowiada centralny układ nerwowy składający się z mózgu i rdzenia kręgowego. Odbiera on sygnały z receptorów i narządów czuciowych organizmu, analizuje i przekazuje je poprzez włókna ruchowe do mięśni i gruczołów.

Zarządzanie i kontrolowanie naszych ruchów przez mózg i obwodowy układ nerwowy nie zostaną wykonane prawidłowo, jeśli nasze mięśnie nie będą sprawne. Mięśnie są tkanką, której funkcjonowanie zależy od dostarczania w odpowiednich ilościach przenoszonych przez krew składników odżywczych oraz tlenu. W czasie pracy mięśni pojawiają się produkty przemiany materii, które także usuwa układ krwionośny.

4-1.5. Udział higieny w kształtowaniu warunków pracy

prócz aspektów fizjologicznych w kształtowaniu ergonomicznych warunków pracy ważną rolę odgrywają czynniki higieniczne, w tym szczególnie higiena i medycyna pracy  (4-1. slajd 14).



 (4-1. slajd 14)

Bezpieczne dla zdrowia warunki pracy to jeden z poważniejszych problemów w medycynie zapobiegawczej. Według szacunkowych danych WHO każdego roku na świecie około 300 mln osób ulega wypadkom, z tego 10% ulega wypadkom ciężkim. Rocznie rozpoznawanych jest do 150 mln nowych przypadków chorób związanych z warunkami pracy. Kilkadziesiąt milionów pracowników jest narażonych na działanie substancji o udowodnionym epidemiologicznie działaniu rakotwórczym. Szacuje się, że kilkaset milionów mieszkańców Ziemi doznało trwałego uszczerbku na zdrowiu w wyniku wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Ta, z konieczności, pobieżna statystyka dobitnie świadczy o randze problemu.

Higiena pracy zajmuje się badaniem wpływu czynników środowiska pracy na zdrowie zatrudnionych. Środowisko pracy jest pojęciem bardzo szerokim i obejmuje praktycznie wszystkie branże zawodowe. W zależności od charakteru stanowiska pracy mamy do czynienia z różnego typu zagrożeniami.

W ocenie zagrożenia zdrowia na stanowisku pracy można mówić o występowaniu czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych. Ich charakterystyka zostanie omówiona w innej części opracowania. W tym miejscu należy wymienić przede wszystkim czynniki fizyczne, do których należą:

• pyły,
• drgania mechaniczne (wibracje), 
• mikroklimat gorący,
• mikroklimat zimny,
• promieniowanie podczerwone, 
• promieniowanie nadfioletowe, 
• promieniowanie laserowe, 
• pole magnetyczne stałe, pole elektryczne i magnetyczne o częstotliwości przemysłowej, 
• pole elektromagnetyczne z zakresu 1 kHz - 300 GHz, 
• nieprawidłowe oświetlenie.

W ocenie powyższych zagrożeń należy zwrócić uwagę na ustalenia zawarte w rozporządzeniu ministra zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U nr 33, poz. 166), w którym podane są zasady i częstotliwość badań wykonywanych w zakładach pracy.

Istotną rolę w ocenie obciążeń i zagrożeń dla zdrowia pracownika występujących na stanowisku pracy odgrywa także analiza charakteru wykonywanej pracy. Bierze się w niej pod uwagę obciążenie fizyczne (dynamiczne, statyczne, monotypię ruchów) i ocenia jego poziom. Przy obciążeniu dynamicznym podaje się również wartość wydatku energetycznego netto na zmianę roboczą. Oprócz tego dokonuje się oceny obciążenia psychicznego, uwzględniając przeciążenie, niedociążenie oraz monotonię w czasie wykonywanej pracy.

4-1.6. Zadania medycyny pracy

Lekarz specjalista z zakresu medycyny pracy spełnia szczególną rolę w profilaktyce, szczególnie zaś w profilaktyce chorób zawodowych, tworzeniu grup dyspanseryjnych, kontroli bieżącej stanu zdrowia pracowników oraz we współpracy w zakresie kształtowania bezpiecznych warunków pracy, wraz ze służbami BHP i kierownictwem zakładu.

W podstawowej opiece lekarskiej nad ludźmi zatrudnionymi w przemyśle i innych dziedzinach gospodarki profilaktyka, polegająca na zapobieganiu przeciążeniom organizmu pracą zawodową i szkodliwymi czynnikami środowiska, należy do zadań pierwszoplanowych. Wymaga to optymalizacji stosunku między wymogami pracy, a sprawnością fizjologicznych mechanizmów adaptacji do pracy, w odniesieniu do każdego pracującego.

Fizjologia pracy wraz z higieną pracy odgrywają istotną rolę w pracach zespołów ergonomicznych, tak w zakresie ergonomii korekcyjnej, jak również ergonomii koncepcyjnej i ergonomii układów. Z definicji ergonomii wynika dążenie do optymalnego przystosowania stanowisk, procesów i środowiska pracy do naturalnych uwarunkowań człowieka, głównie w zakresie jego predyspozycji fizycznych i psychicznych. Jednak współcześnie cele te są bardziej dalekosiężne i powinny prowadzić nie tylko do ochrony życia i zdrowia człowieka, lecz zapewnić mu również pełny i harmonijny rozwój.

Medycyna pracy jest działem medycyny zajmującym się układem współzależności między pracą i zawodem z jednej strony a człowiekiem, jego zdrowiem i chorobami, które mogą powstać w wyniku wykonywanej pracy, z drugiej. Jej rola polega na badaniu fizycznych i psychicznych reakcji człowieka na pracę i otoczenie związane z jej wykonywaniem.

Międzynarodowe Towarzystwo Ergonomiczne, korzystając z pomocy specjalistów z zakresu medycyny pracy, opracowało tzw. listę kontrolną związaną z oceną i kształtowaniem środowiska pracy. Lista obejmuje 135 pytań głównych i 188 szczegółowych i ma charakter uniwersalny. Każdorazowo, w sytuacji konkretnego stanowiska pracy, należy opracować indywidualną listę odpowiadającą wiedzy użytkownika i jego potrzebom. Zestaw pytań powinien uwzględniać zagadnienia dotyczące samego stanowiska pracy, przebiegu pracy, rodzaju obciążeń i ich skutków zdrowotnych.

Związek między higieną pracy i medycyną pracy jest bardzo ścisły. Lekarz specjalista z zakresu medycyny pracy musi umieć ocenić wszystkie zagrożenia dla zdrowia pracowników występujące na stanowisku pracy. W zależności od tego odpowiednio planuje zakres i częstotliwość badań profilaktycznych, które obejmują badania wstępne, okresowe i kontrolne oraz końcowe (przeprowadzane po zakończeniu aktywności zawodowej). Wśród pracowników tworzy tzw. grupy dyspanseryjne. Grupy te są objęte szczególnym nadzorem medycznym ze względu na rodzaj zagrożenia dla zdrowia, np. występujące w powietrzu substancje toksyczne.

Jedną z istotnych ról lekarza specjalisty z zakresu medycyny pracy jest niedopuszczenie do powstania choroby zawodowej u pracownika.

4-1.6.1. Choroby zawodowe

Za choroby zawodowe uważa się choroby występujące w wykazie chorób zawodowych, rozpoznane u osoby, która wykonuje (lub wykonywała) pracę w warunkach narażenia na działanie czynników szkodliwych będących czynnikami przyczynowymi danej choroby.

Wykaz chorób zawodowych w Polsce obejmuje 26 pozycji i podaje go rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania, podejmowania, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach (Dz.U. 105, poz 869). W wykazie chorób zawodowych w Polsce występują (w nawiasach podano numery pozycji wykazu)::

• zatrucia ostre i przewlekłe substancjami chemicznymi oraz ich następstwa (1)
• gorączka metaliczna (2)
pylice płuc (3)
choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu (4)
przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli, które spowodowało trwałe upośledzenie sprawności obturacyjnej płuc ( 5)
astma oskrzelowa (6)
zewnątrzpochodne alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (7)
ostre uogólnione reakcje alergiczne (8)
byssinoza (9)
beryloza (10)
choroby płuc wywołane pyłem metali twardych (11)
alergiczny nieżyt nosa (12)
zapalenie obrzękowe krtani o podłożu alergicznym (13)
przedziurawienie przegrody nosa wywołane substancjami o działaniu żrącym lub drażniącym (14)
przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym trwającym co najmniej 15 lat (15)
choroby wywołane działaniem promieniowania jonizującego (16)
nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy, uznanych za rakotwórcze dla ludzi (17)
choroby skóry (18)
przewlekłe choroby układu ruchu wywołane sposobem wykonania pracy (19)
przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania pracy (20)
obustronny ubytek słuchu typu ślimakowego lub częściowo-nerwowego spowodowany hałasem (21)
zespół wibracyjny (22)
• choroby wywołane pracą w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego (23)
  
choroby wywołane działaniem wysokich albo niskich temperatur (24)
choroby układu wzrokowego (25)
choroby zakaźne lub pasożytnicze (26).

 

Od 1999 r. notuje się w Polsce spadek liczby chorób zawodowych.

Od wielu lat, na pierwszy miejscu pod względem zapadalności stanowiły przewlekłe choroby narządu głosu u nauczycieli związane z nadmiernym wysiłkiem głosowym. Dominowały tu zmiany przerostowe i niedowłady strun głosowych. Zjawisko to należy wiązać z niejednoznacznością diagnostyki tych zmian. Jest to także sygnałem, że w kształceniu pedagogów, podobnie jak aktorów i śpiewaków, powinno się uwzględniać techniki prawidłowej emisji głosu.


W 2020 r. stwierdzono w Polsce 1850 przypadków choroby zawodowej – najczęściej rejestrowanymi były choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa – 505 przypadków, tj. 27,3% chorób zawodowych. Drugą grupą pod względem liczby zgłaszanych schorzeń były pylice płuc – 490 przypadków (26,5% patologii zawodowych). Na trzecim miejscu znalazły się przewlekłe choroby narządu głosu – 283 przypadki, co daje 15,3% wszystkich chorób zawodowych. Największa liczba stwierdzonych chorób zawodowych w 2020 r. dotyczyła operatorów i monterów maszyn i urządzeń (498 osób), a w szczególności operatorów maszyn i urządzeń wydobywczych i przetwórczych. Choroby zawodowe w tej grupie stanowiły 26,9% wszystkich zarejestrowanych chorób zawodowych.

Choroby zawodowe to także poważny problem społeczno-ekonomiczny. Zmniejszenie zapadalności na choroby ma więc istotne znaczenie nie tylko w aspekcie zdrowotnym.

4-1.7. Literatura

1. Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. Red. nauk. D. Koradecka. T. 1-2. Warszawa, CIOP 1999.
2. Kozłowski S., Nazar K.: Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. Wyd. III. Warszawa, PZWL 1999.
3. Krasucki P., Michalski E.: Ergonomia praktyczna. Seria wydawnicza: Fizjologia i higiena pracy. Warszawa, IW CRZZ 1980.
4. Medycyna pracy. Red. J. T. Marcinkowski. Poznań, Wyd. AM 1996.
5. Medycyna zapobiegawcza i środowiskowa. Red. Z. Jethon. Warszawa, PZWL 1997.
6. Centralny Rejestr Chorób Zawodowych, IMP (www.imp.lodz.pl).
7. Marek K. (redakcja). Choroby zawodowe. Warszawa. PZWL. 2001
8. Rozporządzenie RM z 23.6.2021 r. (Dz.U. z 2021 r. poz. 1287) zmieniające rozporządzenie w sprawie chorób zawodowych z 30 czerwca 2009 r. (Dz.U. 105, poz. 869).