Termin pole elektromagnetyczne (pole-EM) opisuje zjawiska związane z propagacją energii w przestrzeni i może charakteryzować się dowolną częstotliwością zmian w czasie. Na potrzeby m.in. bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP), terminem tym określa się pola statyczne (niezmienne w czasie) i zmienne w czasie o częstotliwościach: f < 300 000 000 000 Hz (tj. f < 300 GHz) [1, 9]. Pole-EM o takich częstotliwościach jest związane z rozchodzeniem się fali promieniowania elektromagnetycznego o długości przekraczającej 1 mm, które nie jest bezpośrednio rejestrowane przez zmysł wzroku człowieka i nie wywołuje jonizacji ośrodka, przez który przechodzi. Dlatego wraz z promieniowaniem optycznym są one nazywane promieniowaniem niejonizującym. Właściwości pola-EM są najczęściej opisywane modelem obejmującym parametry pola elektrycznego (pole-E) i pola magnetycznego (pole-M), które są skorelowane wzajemnie lub nieskorelowane, zależnie od warunków otoczenia i odległości od źródła pola-EM.  (6-5. slajd 1). ( 6-5. slajd 2).

 (6-5. slajd 1)

( 6-5. slajd 2

( 6-5. slajd 3)

 6-5. slajd 3

• Bezpieczeństwo i higiena pracy - BHP
• Graniczny Poziom Oddziaływania – GPO
• Interwencyjny Poziom Narażenia – IPN
• Pole elektromagnetyczne – pole-EM
• Pole elektryczne – pole-E
• Pole magnetyczne – pole-M
• Wysokie napięcie - WN
• Pole elektrostatyczne – PES
• Pole magnetostatyczne - PMS
• Pole elektromagnetyczne quasi-statyczne - PQS
• Pole elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości – PWCZ
• Promieniowanie mikrofalowe – PMF
• Współczynnik szybkości pochłaniania właściwego energii - SAR

Pole-EM towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. W naturalnym środowisku występują m.in. statyczne pole geomagnetyczne (PMS) oraz wolnozmienne pole-M i pole-E. Rozwój nauki i techniki doprowadził na przełomie XIX i XX wieku do powszechnego i wszechstronnego wykorzystywania energii elektrycznej oraz komunikacji bezprzewodowej za pośrednictwem promieniowania elektromagnetycznego różnych częstotliwości. Współcześnie człowiek, zarówno w środowisku pracy jak i życie codziennego, nieustannie przebywa w sztucznym środowisku elektromagnetycznym o bardzo bogatym widmie częstotliwości [1-75]. Pracownicy obsługujący różnorodne urządzenia bywają narażeni na pole-EM o stosunkowo wysokich natężeniach (innymi słowy podlegają w wielu sytuacjach oddziaływaniu silnego pola-EM). Większość stanowisk pracy znajduje się w słabym polu-EM (m.in. wytwarzanym przez instalację elektryczną zasilającą odbiorniki energii elektrycznej, przez systemy radiowo-telewizyjne i publicznej telefonii bezprzewodowej, urządzenia elektryczne użytkowane na stanowiskach pracy, np. sprzęt biurowy) (tab. 1) [85].  (6-5. slajd 4)

 (6-5. slajd 4)

Tabela 1.Charakterystyka wybranych źródeł pola-EM w środowisku pracy [85] 

Lp.	Źródła pola-EM	Charakterystyka pola-EM przy źródle
		Typowe częstotliwości pola-EM emitowanego przez źródło	Inne (lub alternatywne) częstotliwości pola-EM emitowanego przez źródło
1.	Elektryczny sprzęt powszechnego użytku	PQS	-
2.	Systemy elektroenergetyczne i elektryczna instalacja zasilająca	PQS	PMS
3.	Telefony komórkowe, bezprzewodowe i urządzenia bezprzewodowe krótkiego zasięgu (WLAN, WiFi, bluetooth itp.)	PWCZ, PMF	-
4.	Stacje bazowe systemów telefonii komórkowej	PWCZ, PMF	-
5.	Nadawcze systemy tele- i radiokomunikacyjne (radio, telewizja itp.)	PWCZ, PMF	-
6.	Pojazdy elektryczne (pociągi, tramwaje, trolejbusy, metro)	PMS, PQS	-
7.	Systemy antykradzieżowe oraz elektronicznej kontroli obiektów	PQS, PWCZ, PMF	-
8.	Diatermie chirurgiczne	PWCZ	-
9.	Diatermie fizykoterapeutyczne	PWCZ, PMF	-
10.	Urządzenia do magnetoterapii	PQS	PMS
11.	Skanery rezonansu magnetycznego	PMS, PQS, PWCZ	-
12.	Urządzenia do spawania łukowego	PMS, PQS	-
13.	Urządzenia do grzania dielektrycznego (suszenia lub zgrzewania)	PWCZ	PMF
14.	Urządzenia do grzania indukcyjnego	PQS	PWCZ
15.	Zgrzewarki rezystancyjne	PQS	-
16.	Przemysłowe magnetyzatory i demagnetyzatory	PMS, PQS	-
17.	Instalacje elektrolityczne	PMS, PQS	-
18.	Przemysłowe piece, nagrzewnice i suszarki mikrofalowe	PMF	-
19.	Spektrometry NMR	PMS, PWCZ, PMF	-
20.	Systemy radarowe	PMF	PWCZ
21.	Urządzenia techniki wojskowej	PWCZ	PMF
22.	Urządzenia do wytwarzania i przetwarzania tworzyw sztucznych	PES	PWCZ, PMF

Oznaczenia przyjęte w tabeli:
• PMS – pole magnetostatyczne – f ? 5 Hz
• PES – pole elektrostatyczne – f ? 5 Hz
• PQS – pole-EM quasi-statyczne – 5 Hz < f ? 100×103 Hz (tj. 5 Hz < f ? 100 kHz)
• PWCZ – pole-EM wielkiej częstotliwości – 100×103 Hz < f ? 300×106 Hz (tj. 100 kHz < f ? 300 MHz)
• PMF – promieniowanie mikrofalowe – 300×106 Hz < f < 300×109 Hz (tj. 300 MHz < f < 300 GHz)

Oprócz natężenia pola-E i pola-M oraz ich częstotliwości, z punktu widzenia BHP istotna jest polaryzacja i rozkład przestrzenny natężenia pola-E i pola-M na stanowisku pracy, a także w odniesieniu do ciała pracownika (narażenie głowy, tułowia i kończyn) oraz wzajemny stosunek natężenia pola-E i pola-M [1, 2, 7, 30, 57, 59, 66, U16, U17, U31, U32, U33]. W relatywnie dużych odległościach od źródła pola-EM występuje tzw. pole-EM dalekie (nazywane też obszarem promieniowania), w którym pole-E i pole-M są ściśle powiązane (skorelowane) tworząc falę płaską, w której wektor natężenia pola-E jest prostopadły do wektora natężenia pola-M, a oba te wektory są prostopadłe do kierunku rozchodzenia się fali. Wartość skuteczna natężenia pola-E w obszarze promieniowania liczbowo równa jest natężeniu pola-M pomnożonego przez tzw. impedancję wolnej przestrzeni. Zależności te znacznie upraszczają technikę oceny oddziaływania pola-EM dalekiego (np. typowych pomiarów dotyczących ochrony środowiska wokół obiektów radionadawczych) [4, 85]. W małych odległościach od źródła pola-EM występuje tzw. pole bliskie, w którym natężenie pola-M i pola-E zależą od wielkości napięć i prądów występujących w źródle pola-EM, a nie są jednoznacznie powiązane (nie są skorelowane) między sobą.  (6-5. slajd 5)


 (6-5. slajd 5)


Ocena oddziaływania pola-EM bliskiego wymaga stosowania specjalnej techniki pomiarowej, m.in. niezależnego pomiaru natężenia pola-M i pola-E, miernikami przystosowanymi do takich pomiarów. Parametrami który pozwala oszacować w jakiej odległości od źródła pole-EM bliskie przechodzi w pole-EM dalekie, są: długość fali (odwrotnie proporcjonalna do częstotliwości zmian pola-EM w czasie) oraz wymiary geometryczne źródła pola-EM. Długość fali promieniowania elektromagnetycznego wyraża przybliżona zależność: ? [m] = 300 / f [MHz] [1] gdzie: ? [m] – długość fali elektromagnetycznej wyrażona w metrach, f [MHz] – częstotliwości pola-EM wyrażona w megahercach Dla wielu źródeł pola-EM w uproszczeniu przyjmuje się, że umowna granica pola-EM bliskiego to odległość od źródła równa długości fali promieniowania, np. 1 metr przy częstotliwości 300 MHz. W strefie pola-EM dalekiego (fali płaskiej) natężenie pola-E i pola-M zmniejsza się w przybliżeniu odwrotnie proporcjonalnie do odległości od źródła pola-EM, a w strefie pola-EM bliskiego odwrotnie proporcjonalnie do kwadratu lub nawet trzeciej potęgi tej odległości, zależnie od rodzaju źródła.

Pole-EM może wpływać na ludzi przez [1-75]:

• bezpośrednie oddziaływanie na organizm człowieka
• pośrednie oddziaływanie na organizm człowieka skutków pochłaniania energii pola-EM w eksponowanych obiektach.

Pośrednie oddziaływanie pola-EM
Pośrednie oddziaływanie przejawia się głównie jako prądy kontaktowe przepływające przez ciało człowieka, który dotyka obiektu o innym potencjale elektrycznym (jeśli ta różnica potencjału wynika z oddziaływania pola-EM) [13, 42]. Zjawisko to ma znaczenie dla częstotliwości do 100 MHz, może wywoływać termiczne uszkodzenie ciała, a przy częstotliwościach mniejszych od 100 kHz również stymulację tkanek elektrycznie pobudliwych (mięśniowej i nerwowej) i odczucia bólu. Rozkład przestrzenny prądów kontaktowych przepływających w organizmie zależy od częstotliwości pola-EM, wymiarów dotykanego obiektu i ciała człowieka oraz wielkości powierzchni jaką się stykają. Prądy kontaktowe o odczuwalnych natężeniach mogą występować głównie wówczas, gdy w obszarze silnego pola-EM znajdują się obiekty o dużych rozmiarach. Jeśli człowiek i znajdujący się bardzo blisko przewodzący obiekt znajdują się w silnym polu-EM to różnica potencjału elektrycznego między nimi może wywołać również wyładowanie iskrowe między nimi.
Pole-EM może stwarzać zagrożenia dla ludzi także na skutek oddziaływania na infrastrukturę techniczną energii zaabsorbowanego w niej pola-EM, mogącej stać się przyczyną m.in. [85]  (6-5. slajd 6) :

• zakłóceń pracy automatycznych urządzeń sterujących i elektronicznej aparatury medycznej, w tym elektrostymulatorów serca oraz innych elektronicznych implantów medycznych (tzw. aktywnych implantów medycznych) [37, 70, 76-78]
• zagrożeń balistycznych, rozumianych jako zagrożenia powodowane gwałtownym przemieszczaniem się przedmiotów ferromagnetycznych w PMS [32, 37-42, 46, 48, 61, U21, U23, U30]
• oddziaływania na implanty mechaniczne, w szczególności na endoprotezy ortopedyczne lub naczyniowe i inne pasywne implanty medyczne poprzez np. ich nagrzewanie lub przemieszczenie w PMS
• detonacji urządzeń elektrowybuchowych (detonatorów) wywołanych przez indukowane w nich prądy elektryczne
• pożarów i eksplozji związanych z zapaleniem się materiałów łatwo palnych od iskier wywoływanych przez pola-EM indukowane lub ładunki elektrostatyczne.

 (6-5. slajd 6)

Wymagania dotyczące zapobiegania zagrożeniom wynikającym z oddziaływania silnego pola-EM na urządzenia techniczne są określone w normach z zakresu kompatybilności elektromagnetycznej (EMC), m.in. aby parametry urządzeń elektrycznych spełniały różnorodne wymagania techniczne oraz aby informować o możliwych zagrożeniach wszystkie osoby, które mogą być eksponowane w pobliżu źródła pola-EM, także przypadkowo.

Bezpośrednie oddziaływanie pola-EM
Oddziaływanie zmiennego w czasie pola-E wywołuje indukowanie pola-E w organizmie ludzkim oraz przepływ ładunków elektrycznych (prąd elektryczny) i polaryzację ładunków (formowanie dipoli elektrycznych i zmianę ustawienia w tkankach dipoli elektrycznych już istniejących). Zmienne w czasie pole-M wywołuje indukowane pole-E wewnątrz ciała i wirowe prądy elektryczne [6, 22, U28].
Pole-EM bardzo często traktowane jest jako czynnik środowiskowy niezwykle tajemniczy i groźny ponieważ zwykle jego oddziaływanie nie jest rejestrowane zmysłami człowieka. W pewnych sytuacjach możliwe jest jednak bezpośrednie odczuwanie pola-EM, np. w silnym polu-M lub polu-E małych częstotliwości (kilkanaście do kilkudziesięciu Hz) człowiek może odczuwać wrażenia wzrokowe, tzw. magnetofosfeny i elektrofosfeny. W impulsowym PMF możliwe jest odczuwanie wrażeń słuchowych, tzw. zjawisko Frey'a. W silnym PES można zaobserwować bezpośrednie podrażnienie nerwów czuciowych, znajdujących się np. w skórze ręki, zbliżanej do źródła PES.
Skutki biologiczne wywoływane w organizmach żywych przez zewnętrzne pole-EM jest silnie uzależnione od częstotliwości i poziomu pola-EM oddziałującego, właściwości elektrycznych eksponowanego obiektu, a także od przestrzennego rozkładu napromienienia (zależnie od tego czy ekspozycja dotyczy całego ciała, czy jedynie jego części) i od rozłożenia ekspozycji w czasie. Podczas ekspozycji oddziaływanie pola-EM przede wszystkim indukuje w organizmie pole-E, a także związane z nim: zjawiska termiczne w tkankach, prąd elektryczny indukowany i prąd kontaktowy [30, 57, 66, U28].

 (6-5. slajd 7)

 (6-5. slajd 7)

Prądy indukowane mogą zakłócać pracę organizmu na skutek interferencji z prądami endogennymi oraz wywoływać skutki termiczne wewnątrz ciała. Względna wielkość tych skutków zależy od elektrycznych właściwości ciała, tzn. przewodności elektrycznej (dotyczącej przepływu prądu elektrycznego) i przenikalności elektrycznej (dotyczącej polaryzacji ładunków). Przewodność i przenikalność elektryczna tkanek ciała człowieka są uzależnione od częstotliwości oddziałującego pola-EM i różne dla różnych tkanek. Rozkład przestrzenny prądów zaindukowanych w ciele zależy od warunków napromieniowania, wymiarów i kształtu ciała oraz od jego ustawienia względem polaryzacji pola-EM. Stymulacja tkanki pobudliwej prądami przepływającymi w ciele podczas ekspozycji na pole-EM odgrywa dominującą rolę przy częstotliwościach mniejszych od kilkuset kHz. Natomiast ogrzewanie tkanek przez pochłoniętą w nich energię pola-EM ma największe znaczenie podczas oddziaływania pola-EM o częstotliwości przekraczającej 1 MHz.
Charakterystykę prądów indukowanych, jakie występują wewnątrz ciała człowieka w określonych warunkach oddziaływania pola-EM, można badać doświadczalne z wykorzystaniem fantomów odwzorowujących właściwości elektryczne ciała człowieka, pomiarów prądów przepływających przez ciała ochotników poddanych kontrolowanej ekspozycji bezpiecznej oraz obliczenia z wykorzystaniem modeli ciała człowieka. Najprostszy model ciała człowieka, umożliwiający obliczenia analityczne, to jednorodny odcinek walca o wymiarach opisujących ciało człowieka i przewodności zgodnej z przewodnością właściwą tkanek przy rozpatrywanej częstotliwości pola-EM [31, 56, 68, U35, U36]. Wykorzystując taki model można określić gęstości prądów płynących na skutek oddziaływania pola-E lub pola-M, np. w przypadku człowieka stojącego pod linią elektroenergetyczną WN. Prąd zaindukowany o gęstości 1 mA/m2, który nie powoduje mierzalnych zmian w funkcjonowaniu organizmu, wywołują w takich warunkach: pole-M o natężeniu 200 A/m lub pole-E o natężeniu 3,9 kV/m - przy założeniu, że: przewodność właściwa wynosi 0,1 S/m dla częstotliwości 50 Hz, wysokość modelu - 1,75 m, a jego promień - 0,15 m. Do bardziej szczegółowej analizy stosowane są modele o kształcie odwzorowującym ciało człowieka i zróżnicowanych parametrach elektrycznych, odpowiadających właściwościom poszczególnych tkanek. Do analizy takiego modelu niezbędne jest zastosowanie obliczeń numerycznych [31, 68, U37-U43].
Oddziaływanie pola-E i pola-M małych częstotliwości nie wywołuje w ciele wzrostu temperatury, dopiero pole-EM o częstotliwościach przekraczających 100 kHz może doprowadzić do znaczącego wzrostu temperatury spowodowanego absorpcją energii pola-EM, o charakterze zależnym od jego częstotliwości [30, 57, 59 ]:
• od 100 kHz do 20 MHz: absorpcja w tułowiu rośnie gwałtownie wraz ze wzrostem częstotliwości, a znacząca absorpcja może nastąpić w karku i nogach
• od 20 do 300 MHz: w całym ciele może nastąpić stosunkowo silna absorpcja, ze względu na rezonansowe pochłanianie w poszczególnych częściach ciała (np. tułowia lub głowy)
• od 300 MHz do kilku GHz: występuje silna absorpcja niejednorodna
• powyżej około 10 GHz: absorpcja występuje głównie na powierzchni ciała.
Dla zakresu częstotliwości, w którym decydują skutki termiczne absorpcji energii pola-EM, eksperymentalnie ustalono, że jeżeli uśredniona dla całego ciała szybkość pochłaniania właściwego energii (tzw. współczynnik SAR – ang. Specific Absorption Rate) jest mniejsza od 4 W/kg, to wzrost temperatury tkanek organizmu nie przekracza 1°C. Na tej podstawie przyjmuje się, że oddziaływanie pola-EM w środowisku pracy nie powinny powodować SAR > 0,4 W/kg. Wartości SAR w ciele człowieka poddanego oddziaływaniu pola-EM wyznaczane są doświadczalnie w fantomach, metodami numerycznymi lub na podstawie badań wykonywanych na zwierzętach [30, 57, 59]. Zastosowanie obliczeń do oceny skutków oddziaływania PMF wymaga modelu ciała człowieka (lub jego części) o rozdzielczości przestrzennej nie gorszej od ok. 1 mm. Obliczane są zarówno wartości SAR uśrednione dla całego ciała lub poszczególnych jego części, jak i lokalne wartości maksymalne, np. w 10 g tkanki.
Natężenie indukowanego pola-E i skutki termiczne występujące w eksponowanym organizmie są nazywane miarami wewnętrznymi oddziaływania pola-EM, w odróżnieniu do natężeń pola-E i pola-M w środowisku, w którym przebywa człowieka, które nazywane są miarami zewnętrznymi [1, 30, 47].Skutki odległe oddziaływania pola-EM
Wspomniane bezpośrednie i pośrednie skutki oddziaływania pola-EM ustają po zakończeniu ekspozycji. Jednak oddziaływanie pola-EM może także trwale negatywnie wpływać na zdrowie i zdolność do pracy, szczególnie w przypadku pracowników narażonych podczas wielu lat pracy przy źródłach pola-EM. Badania takich zagrożeń dotyczą m.in. [7, 30, 52, 57, 66]:
• wywoływania elektrostymulacji nerwów i mięśni prądami indukowanymi, a także wywołania wrażeń słuchowych lub wzrokowych
• zakłóceń funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego
• wywołania lokalnego przegrzania tkanek wskutek absorpcji pola-EM w organizmie lub przepływu prądów kontaktowych oraz jego skutków natychmiastowych i odległych
• zachorowań na białaczki i inne choroby nowotworowe, m.in. piersi, głowy i szyi
• zaburzeń aktywności mózgu i procesów pamięciowych, rozwoju chorób neurodegeneracyjnych (m.in. Parkinsona i Alzheimera)
• zmian dermatologicznych i zaburzeń funkcjonowania narządu wzroku (m.in. powstawania zaćmy i chorób spojówek)
• zaburzeń hormonalnych, zaburzeń płodności, rozwoju potomstwa
• dolegliwości subiektywnych, takich jak: zaburzenia snu, drażliwość nerwowa, osłabienie ogólne, bóle głowy, szybkie męczenie się, ospałość, łączonych również z tzw. nadwrażliwością na oddziaływanie czynników środowiskowych (dawniej nazywaną nadwrażliwością na pole-EM).
Wyniki badań dotyczące zagrożeń związanych z oddziaływaniem pola-EM na ludzi są analizowane m.in. pod patronatem Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Obecnie na ich podstawie zdecydowano m.in. o zaliczeniu pola magnetycznego małych częstotliwości i promieniowania radiofalowego do grupy 2B czynników rakotwórczych (przypuszczalnie karcinogenne dla ludzi) w klasyfikacji Międzynarodowego Instytutu Badań nad Rakiem [U9, U10].

 (6-5. slajd 8)

 (6-5. slajd 8)

Badania naukowe wskazują zatem potrzebę daleko idącej ostrożności przy ekspozycji na pole-EM, szczególnie wieloletniej lub na silne pole-EM.

Na podstawie ustalonych modeli oddziaływania pól elektromagnetycznych na ludzi określono tzw. ograniczenia podstawowe, które w żadnym wypadku nie powinny być przekraczane, aby eksponowanym ludziom nie zagrażały niebezpieczne skutki termiczne oraz skutki pobudzenia nerwów i mięśni. Ograniczenia podstawowe podane w zaleceniach międzynarodowych to zależne od częstotliwości pól elektromagnetycznych, graniczne wartości gęstości prądu indukowanego w obrębie głowy i tułowia, współczynnika SAR uśredniona dla całego ciała, a także wartości lokalne SAR w obrębie głowy i tułowia oraz odrębne dla kończyn.[5] Wielkości określających ograniczenia podstawowe nie można zmierzyć w warunkach środowiskowych. Są one jedynie miarami wewnętrznymi skutków ekspozycji występujących wewnątrz organizmu. W celu umożliwienia oceny ekspozycji na stanowisku pracy określano więc wartości natężeń pola elektrycznego i magnetycznego (indukcji magnetycznej), które są możliwymi do zmierzenia na stanowisku pracy miarami zewnętrznymi, charakteryzującymi warunki w jakich przebywa człowiek. Wielkości te określono posługując się odpowiednimi modelami matematycznymi lub ekstrapolując wyniki badań laboratoryjnych.Zalecane wartości miar zewnętrznych mogą być przekroczone pod warunkiem, że kontrolowane są wartości miar wewnętrznych i nie są przekroczone ich wartości dopuszczalne.W wypadku ekspozycji ogółu ludności przyjęto wartości graniczne miar wewnętrznych 5 razy mniejsze niż przy ekspozycji zawodowej, ponieważ pracownicy, ludzie dorośli, są obeznani z potencjalnymi zagrożeniami, ich ekspozycja zachodzi zwykle w znanych warunkach, przy odpowiednich zabezpieczeniach i w ograniczonym czasie (zmiana robocza). Natomiast ogół ludności, czyli osoby w różnym wieku i różnym stanie zdrowia, to także grupy bardziej wrażliwe, eksponowane do 24 godzin na dobę. Ludzie ci mogą nie mieć żadnej wiedzy na temat ekspozycji w miejscach zamieszkania czy miejscach pracy, a ich ekspozycja nie podlega okresowej kontroli. Często nie są poinformowani o zagrożeniu polami i o sposobach uniknięcia narażenia.

W roku 2004 opublikowano dyrektywę europejską dotyczącą minimalnych wymagań bezpieczeństwa w przypadku ekspozycji zawodowej na pola elektromagnetyczne. Dyrektywa ustanawia minimalne wymagania bezpieczeństwa, dając państwom członkowskim Unii Europejskiej możliwość zachowania lub przyjęcia większego stopnia ochrony pracowników, szczególnie zaś ustalenia mniejszych wartości parametrów definiujących dopuszczalne warunki ekspozycji na pola elektromagnetyczne. Wdrożenie dyrektywy zaplanowane do 2012 r. nie powinno być przyczyną do złagodzenia obowiązujących już w poszczególnych państwach członkowskich zasad. [27] .
W Polsce w latach 1972-2002 został stworzony sprawnie funkcjonujący system nadzoru nad środowiskiem elektromagnetycznym. Obecnie ochrona przed nadmierną ekspozycją na pola elektromagnetyczne opiera się na delegacjach ustawy kodeks pracy - dotyczacy narażenia zawodowego oraz ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska w - dotyczący narażenia ogółu ludności. System ten obejmuje[stan prawny aktualny w 2009 r.]:

-akty prawne (rozporządzenia), określające warunki dopuszczalnej ekspozycji zawodowej, obowiązki użytkownika źródeł, tryb przeprowadzania pomiarów kontrolnych poziomu ekspozycji, wstępnych i okresowych badań lekarskich pracowników, szkoleń specjalistycznych pracowników itp. [27-35]

- polskie normy, określające metodykę wykonywania pomiarów pól elektromagnetycznych na stanowisku pracy oraz określające zasady oceny poziomu narażenia pracownika w czasie dnia pracy [19-26].

Zasady ochrony pracowników przed nieporządanymi skutkami oddziaływania pola elektromagnetycznego opierają się na koncepcji stref ochronnych, w których ze względu na natężenia pól określone są różne zasady użytkowania [1, 4, 7,8,12,27]:

- obszar bardzo silnych pól elektromagnetycznych (tzw. strefa niebezpieczna), w którym nie wolno przebywać zarówno ogółowi ludności, jak i pracownikom. Przebywanie w tym obszarze jest dozwolone jedynie w specjalnych kombinezonach ekranujących, które ograniczają narażenie pracowników); dla pól magnetostatycznych i magnetycznych o częstotliwości f < 800 kHz dopuszczono możliwość narażenia kończyn w polach strefy niebezpiecznej

- obszar pól elektromagnetycznych ekspozycji zawodowej (tzw. strefa zagrożenia i pośrednia), w którym mogą przebywać jedynie pracownicy związani z obsługą źródeł pól, po przejściu specjalistycznego przeszkolenia i badań lekarskich wykazujących brak przeciwwskazań do ekspozycji zawodowej na pola; czas przebywania pracownika w polach strefy zagrożenia powinien być tym krótszy im silniejsze pola na niego oddziałują, tak aby nie została przekroczona dopuszczalna wartość wskaźnika ekspozycji; w polach strefy pośredniej ekspozycja nie podlega ograniczeniom w ramach zmiany roboczej

- obszar bezpiecznych pól elektromagnetycznych (tzw. strefa bezpieczna lub obszar poza strefami ochronnymi), które są słabsze od pól ekspozycji zawodowej i przy bezpośrednim oddziaływaniu na organizm ludzki nie powinny powodować zmian w stanie zdrowia. Przebywanie w strefie bezpiecznej, zarówno ludności jak i pracowników, nie podlega ograniczeniom; w polach tych jednak mogą wystąpić warunki, w których odczuwalne są prądy kontaktowe; w polach takich nie można również całkowicie wykluczyć niepożądanego oddziaływania na implanty elektroniczne.

Dodatkowo dla pracowników młodocianych i kobiet w ciąży wprowadzono zmniejszone dopuszczalne wartości natężeń pól - osoby te nie powinny przebywać w polach stref ochronnych [31,35].

W dokumentach dotyczących ochrony środowiska, pola elektromagnetyczne określane są jako „szkodliwe dla ludzi i środowiska promieniowanie niejonizujące” [28]. Obecnie w Polsce granica strefy bezpiecznej ekspozycji zawodowej jest zharmonizowana z natężeniami pól elektromagnetycznych, dopuszczalnymi w środowisku.

Na podstawie modeli oddziaływania pola-EM na ludzi określono tzw. ograniczenia podstawowe, które w żadnym wypadku nie powinny być przekraczane, aby oddziaływanie pola-EM na ludzi nie zagrażało niebezpiecznymi skutkami termicznymi lub pobudzeniem nerwów i mięśni [22, 43, U7, U9, U10, U13, U14].
Ograniczenia podstawowe określone w zaleceniach międzynarodowych to zależne od częstotliwości pola-EM limity natężenia indukowanego w organizmie pola-E, współczynnika SAR uśredniona dla całego ciała, a także wartości lokalne SAR w obrębie głowy i tułowia oraz odrębne dla kończyn [U6, U9, U10, U13, U14]. Limity tych wielkości zostały też określone w polskich przepisach prawa pracy i nazwane Granicznymi Poziomami Oddziaływania (GPO) [66].
Wielkości określających ograniczenia podstawowe nie można zmierzyć w warunkach środowiskowych. Są one jedynie miarami wewnętrznymi skutków oddziaływania pola-EM na organizm. W celu umożliwienia oceny ekspozycji na stanowisku pracy określano więc również limity wartości natężeń pola-E i pola-M, które są możliwymi do zmierzenia na stanowisku pracy miarami zewnętrznymi, charakteryzującymi warunki w jakich przebywa człowiek. Limity miar zewnętrznych określono posługując się odpowiednimi modelami matematycznymi lub ekstrapolując wyniki badań laboratoryjnych [2, 67, U6, U9, U10, U13, U14].
Zalecane wartości miar zewnętrznych mogą być przekroczone pod warunkiem, że kontrolowane są wartości miar wewnętrznych i nie są przekroczone dotyczące ich ograniczenia podstawowe [66].
Dla ekspozycji ogółu ludności przyjęto wartości graniczne miar wewnętrznych 5 razy niższe niż dla ekspozycji pracowników, ponieważ pracownicy, ludzie dorośli, są obeznani z zagrożeniami wynikającymi z oddziaływania pola-EM, ich ekspozycja zachodzi zwykle w znanych warunkach, przy odpowiednich zabezpieczeniach i w ograniczonym czasie (zmiana robocza) [U7, U9, U10, U13, U14]. Natomiast ogół ludności, czyli osoby w różnym wieku i różnym stanie zdrowia, to także grupy bardziej wrażliwe, eksponowane do 24 godzin na dobę. Ludzie ci mogą nie mieć żadnej wiedzy na temat parametrów ekspozycji w miejscach zamieszkania czy miejscach pracy, a ich ekspozycja nie podlega okresowej kontroli. Często nie są poinformowani o zagrożeniu wynikającym z oddziaływania pola-EM i o sposobach uniknięcia narażenia.
W roku 2013 opublikowano dyrektywę europejską dotyczącą ochrony przed zagrożeniami elektromagnetycznymi w przypadku oddziaływania pola-EM w środowisku pracy [75]. Dyrektywa określa minimalne wymagania bezpieczeństwa, dając państwom członkowskim Unii Europejskiej możliwość zachowania lub przyjęcia większego stopnia ochrony pracowników.
W Polsce w latach 1972-2002 został stworzony sprawnie funkcjonujący system nadzoru nad środowiskiem elektromagnetycznym. Obecnie ochrona przed nadmiernym oddziaływaniem pola-EM opiera się na delegacjach ustawy kodeks pracy - dotyczących narażenia w środowisku pracy (zharmonizowanych w 2016 r. z wymaganiami dyrektywy 2013/35/UE) oraz ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska - dotyczący narażenia ogółu ludności [66, 67, 68]. Pole-EM, z powodu negatywnego oddziaływania na organizm ludzki, uznano za jeden z niebezpiecznych i szkodliwych czynników występujących w procesie pracy [62].Prawo pracy (rozporządzenia i zarządzenia), określa wymagania dotyczące ochrony przed zagrożeniami elektromagnetycznymi w przestrzeni pracy: warunki i limity narażenia na pole-EM w środowisku pracy, obowiązki użytkownika źródeł pola-EM, tryb i metody przeprowadzania oceny narażenia i pomiarów kontrolnych, wstępnych i okresowych badań lekarskich pracowników, szkoleń specjalistycznych itd. [65-67, 69-74].
 (6-5. slajd 9)

 (6-5. slajd 9)

Przepisy definiują dwa rodzaje wielkości stosowanych do oceny zagrożeń elektromagnetycznych i narażenia pracujących [66]:
 (6-5. slajd 10)

 (6-5. slajd 10)

• Graniczne Poziomy Oddziaływania (GPO), rozumiane jako miary zagrożeń elektromagnetycznych związanych ze wspomnianymi skutkami oddziaływania bezpośredniego pola-EM na ludzi
• Interwencyjne Poziomy Narażenia (IPN), rozumiane jako miary narażenia na pole-EM w miejscu pracy, określające poziomy operacyjne umożliwiające uproszczoną ocenę, czy narażenie spełnia wymagania określone przez limity GPO, oraz w celu określenia przestrzeni pola-EM stref ochronnych i zastosowania odpowiednich środków ochronnych.

Ochronie podlegają wszyscy pracownicy. W razie narażenie na pole-EM pracujących (osób wykonujących pracę przy użytkowaniu źródła pola-EM, bez względu na formę zatrudnienia) lub osób potencjalnie narażonych (wszystkich osób mających dostęp do miejsca narażenia, mimo że nie wykonują prac przy użytkowaniu źródła pola-EM) wymagane jest stosowanie odpowiednich środków ochronnych [66]. W przestrzeni pola-EM stref ochronnych, rozumianej jako przestrzeń pracy, w której poziom narażenia na pole-EM przekracza limit dolnej granicy strefy pośredniej (tab. 2-4), wyróżnia się [66, 67]: (6-5. slajd 11)

 (6-5. slajd 11)

• przestrzeń pola-EM strefy niebezpiecznej – w której przebywanie w ramach codziennej praktyki jest zabronione, a dopuszczalna w szczególnych okolicznościach praca w warunkach narażenia niebezpiecznego musi spełniać wymagania określone prawem pracy
• przestrzeń pola-EM strefy zagrożenia – w której przebywanie jest dopuszczane pod warunkiem stosowania środków ochronnych, określonych ze względu na rozpoznane zagrożenia elektromagnetyczne wynikające z bezpośrednich lub pośrednich skutków oddziaływania pola-EM
• przestrzeń pola-EM strefy pośredniej – w której przebywanie jest dopuszczane pod warunkiem stosowania środków ochronnych, określonych ze względu na rozpoznane zagrożenia elektromagnetyczne wynikające z pośrednich skutków oddziaływania pola-EM.

 

Tabela 2. Wartości Interwencyjnych Poziomów Narażenia (IPN) określające granice pola-E stref ochronnych; wartości równoważne (WR) odnoszące się do przedziału czasu T = 1/f [67]

Częstotliwość f	Limity IPN dotyczące natężenia pola-E
	IPNog-E (limity operacyjne górne - górny limit pola-EM strefy zagrożenia)	IPNp-E (limity pomocnicze - dolny limit pola-EM strefy pośredniej)
Hz	V/m	V/m
1.	2.	3.
f < 5 (PES)	6×104	1,5×104
5 ? f < 50	2×104	103
50 ? f < 100	2×104	5×104 / f
100 ? f < 2,5×103	2×106 / f	5×104 / f
2,5×103 ? f < 3×106	8×102	20
3×106 ? f < 10×106	2,4×109 / f	7
10×106 ? f < 300×109	2,4×102	7

Dla pola elektrostatycznego alternatywnie stosuje się:
•  IPNog-E = 6×104 V/m i IPNog-Q = 7×10-7 C
•  IPNp-E = 1,5×104 V/m i IPNp-Q = 1,6×10-7 C.

 

 Tabela 3. Wartości Interwencyjnych Poziomów Narażenia (IPN) określające granice pola-M stref ochronnych; wartości równoważne (WR) odnoszące się do przedziału czasu T = 1/f [67]

Częstotliwość	Limity IPN dotyczące natężenie pola-M
f	IPNog-H (limity operacyjne górne - górny limit pola-EM strefy zagrożenia)	IPNp-H (limity pomocnicze - dolny limit pola-EM strefy pośredniej)	IPNk-H (limit miejscowego narażenia kończyn)
Hz	A/m	A/m	A/m
1.	2.	3.	4.
f < 5 (PMS)	3,2×105	4×102	8×105
5 ? f < 50	3,2×103	60	8×103
50 ? f < 103	1,6×105 / f	3×103 / f	4×105 / f
103 ? f < 20×103	1,6×102	3	4×102
20×103 ? f < 3×106	3,2×106 / f	6×104 / f	8×106 / f
3×106 ? f < 10×106	3,2×106 / f	2×10-2	8×106 / f
10×106 ? f < 300×109	0,32	2×10-2	nie określono

Dla pola magnetostatycznego alternatywnie stosuje się m.in:
•  IPNog-H = 3,2×105 A/m i IPNog-B = 400 mT
•  IPNp-H = 4×102 A/m i IPNp-B = 0,5 mT
•  IPNk-H = 8×105 A/m i IPNk-B = 1 T.

 

   Tabela 4. Wartości Interwencyjnych Poziomów Narażenia (IPN) dotyczące modulowanego pola-EM; wartości szczytowe (P) [67]

Częstotliwość f	Limity IPNm-E dotyczące natężenia pola-E
Hz	V/m
1.	2.
f < 3×106	nie określono
3×106 ? f < 10×106	2×102
10×106 ? f < 100×106	nie określono
100×106 ? f < 3×109	4,5×103
3×109 ? f < 10×109	(3,2+4,3×f /1010)×103
10×109 ? f < 300×109	7,5×103

Dla pola-EM o częstotliwości z pasma: 20×103 ? f < 10×106 określono również limit IPNm-H o wartości 80 A/m.
Wartości IPNm-E i IPNm-H, określone dla pola-EM modulowanego, oznaczają wartości szczytowe (P) natężenia pola-E i natężenia pola-M, odnoszące się do przedziału czasu T = 1/f dla częstotliwości:  f < 10×106 Hz, a odnoszące się do przedziału czasu T = 6 min dla: f  > 100×106 Hz.
W prawie pracy określono również kryterium oceny tymczasowości narażenia na pole-EM. Jako narażenie tymczasowe rozumiane jest takie oddziaływanie pola-EM, podczas którego wskaźnik narażenia nie przekracza wartość równej jeden (W < 1). Wskaźnikiem narażenia jest parametr dziennego narażenia ogólnego, wyznaczany jako suma wskaźników narażenia wynikających z narażenia quasi-stacjonarnego, zgodnie z zależnością [66]:

W = Tg(E/IPNob-E)2 + Tg(H/IPNob-H)2                        (2)


gdzie:

Tg – bezwymiarowy współczynnik krotności czasu narażenia ogólnego
w stosunku do 8 godzin
E i H – wartości natężenia pola-E i pola-M, maksymalne w punktach pomiarowych odpowiadających narażeniu głowy i tułowia podczas narażenia quasi-stacjonarnego
IPNob-E i IPNob-H – wartości odpowiednich limitów IPN (wg [67])


Narażenie quasi-stacjonarne rozumiane jest jako oddziaływanie pola-EM, podczas którego miara narażenia (WR odpowiednio natężenia pola-E i natężenia pola-M) zmienia się nie więcej niż ±20%, obejmując zmienność wynikającą z charakterystyki źródła pola-EM oraz rodzaju wykonywanej pracy [66].
Przebywanie w przestrzeni pola-EM strefy zagrożenia lub pośredniej jest określane jako narażenie kontrolowane, a przebywanie w przestrzeni pola-EM strefy niebezpiecznej jako narażenie niebezpieczne [66].
 (6-5. slajd 12)



 (6-5. slajd 12)

Przestrzeń pola-EM strefy bezpiecznej jest określona jako przestrzeń poza strefami ochronnymi, dla której nie określono warunków ograniczających ekspozycję. Przebywanie w przestrzeni pola-EM strefy bezpiecznej jest określane jako ekspozycja pomijalna.
Zgodnie z wymaganiami prawa pracy, pracodawca (użytkownik źródła pola-EM lub przestrzeni pracy) powinien rozpoznać znajdujące się w przestrzeni pracy lub poza nią źródła pola-EM, a także zasięg przestrzeni pola-EM stref ochronnych w ich otoczeniu i oceniać (okresowo) poziom ekspozycji oraz, w przypadku wykazania możliwości wystąpienia narażenia pracujących, opracować i wdrożyć program stosowania środków ochronnych obejmujący działania polegające na[66]: (6-5. slajd 13)


 (6-5. slajd 13)

 (6-5. slajd 14)





 (6-5. slajd 14)

• wprowadzaniu metod pracy ograniczających poziom narażenia na pole-EM
• doborze urządzeń o możliwie najniższej emisji pola-EM, zapewniających osiągnięcie zamierzonych wyników ich użytkowania
• ograniczaniu emisji pola-EM środkami technicznymi, w przypadkach koniecznych przez stosowanie urządzeń ochronnych, w szczególności: blokad, obudów, osłon, ekranów i innych środków ochrony zbiorowej
• wyznaczaniu zasięgów pola-EM stref ochronnych oraz ograniczeniu do nich dostępu i odpowiedniemu oznakowaniu źródeł pola-EM, miejsc narażenia i rozpoznanych rodzajów zagrożeń
• stosowaniu środków technicznych ograniczających wyładowania iskrowe i prądy kończynowe oraz zapoznaniu pracujących ze środkami ochronnymi stosowanymi w zakresie tych zagrożeń
• właściwej konserwacji źródeł pola-EM i ich wyposażenia, stosowanych urządzeń ochronnych i środków ochrony zbiorowej oraz wyposażenia miejsc i stanowisk pracy
• projektowaniu miejsc pracy i rozmieszczaniu stanowisk pracy w sposób umożliwiający izolowanie ich od źródeł pola-EM oraz ograniczający jednoczesne narażenie na pola-EM emitowane przez różne źródła
• ograniczaniu czasu trwania i poziomu narażenia
• zapewnieniu prawidłowo dobranych środków ochrony indywidualnej
• przestrzeganiu instrukcji producentów sprzętu, w szczególności w zakresie bezpiecznego użytkowania, zapobiegającego powstawaniu szkodliwych emisji pola-EM lub nadmiernych poziomów narażenia.

 

Do pracowników podlegających narażeniu kontrolowanemu lub niebezpiecznemu mają zastosowanie wymagania prawa pracy określające, aby oni [66]:

• zostali poinformowani o możliwych zagrożeniach
• poddani okresowym specjalistycznym badaniom lekarskim
• przechodzili okresowe szkolenia dotyczące zasad bezpiecznego wykonywania pracy w polu-EM.

 

Poziom narażenia na pole-EM w miejscach wykonywania pracy ocenia się, aby opracować program stosowania środków ochronnych [66]. Rozpoznanie potrzeby przeprowadzenia szczegółowej oceny poziomu narażenia na pole-EM ułatwiają charakterystyki typowych warunków ekspozycji i narażenia na pole-EM w środowisku pracy podane w tabeli 6.

Tabela 6. Charakterystyka ekspozycji lub narażenia na pole-EM w otoczeniu wybranych źródeł pola-EM (na podstawie [66])

Lp.	Źródła pola-EM	Poziom oddziaływania pola-EM przy źródle
		Najbardziej typowe/prawdopodobne warunki ekspozycji/narażenia na pole-EM przy źródle	Mniej typowe warunki ekspozycji/narażenia na pole-EM przy źródle
1.	Elektryczny sprzęt powszechnego użytku	SEN	SN
2.	Systemy elektroenergetyczne i elektryczna instalacja zasilająca	SEN	SN
3.	Telefony komórkowe, bezprzewodowe i urządzenia bezprzewodowe krótkiego zasięgu (WLAN, WiFi, bluetooth itp.)	SEN	–
4.	Stacje bazowe systemów telefonii komórkowej	SEN	SN
5.	Nadawcze systemy tele- i radiokomunikacyjne (radio, telewizja itp.)	SEN	SN
6.	Pojazdy elektryczne (pociągi, tramwaje, trolejbusy, metro)	SEN	SN
7.	Systemy antykradzieżowe oraz elektronicznej kontroli obiektów	SEN	SN
8.	Diatermie chirurgiczne	SN	SEN
9.	Diatermie fizykoterapeutyczne	SN	SEN
10.	Urządzenia do magnetoterapii	SEN	SN
11.	Skanery rezonansu magnetycznego	SN	SEN
12.	Urządzenia do spawania łukowego	SEN	SN
13.	Urządzenia do grzania dielektrycznego (suszenia lub zgrzewania)	SN	-
14.	Urządzenia do grzania indukcyjnego	SN	SEN
15.	Zgrzewarki rezystancyjne	SN	SEN
16.	Przemysłowe magnetyzatory i demagnetyzatory	SN	SEN
17.	Instalacje elektrolityczne	SEN	SN
18.	Przemysłowe piece, nagrzewnice i suszarki mikrofalowe	SEN	SN
19.	Spektrometry NMR	SEN	SN
20.	Systemy radarowe	SN	SEN
21.	Urządzenia techniki wojskowej	SEN	SN
22.	Urządzenia do wytwarzania i przetwarzania tworzyw sztucznych	SN	SEN

 

Oznaczenia przyjęte w tabeli:


SEN – ekspozycja lub słabe narażenie na pole-EM; szczegółowa ocena zagrożeń-EM i środki ochronne dotyczące zapobiegania skutkom bezpośrednim oddziaływania pola-

EM nie są konieczne podczas użytkowania zgodnie z przeznaczeniem, pod warunkiem właściwego funkcjonowania źródeł pola-EM i organizacji pracy.

SN – silne narażenie na pole-EM; konieczne są: szczegółowa ocena poziomu narażenia na pole-EM i zagrożeń-EM oraz środki ochronne.


Każde urządzenie zasilane energią elektryczną jest źródłem pola-EM. W procesie rozpoznania parametrów źródeł pola-EM i zasięgów pola-EM stref ochronnych można wykorzystać wiarygodne informacje, nie tylko zestawienie podane w tabeli 6, ale również zawarte np. w dokumentacji technicznej urządzeń, dostępnych danych literaturowych (publikacje w czasopismach specjalistycznych, serwis internetowy „BEZPIECZNIEJ” [49]), a także wyniki przeprowadzonych badań pola-EM w otoczeniu urządzeń oraz ustalenia dotyczące warunków użytkowania urządzeń. Przedstawiony w tabeli wykaz jest przykładowy i nie zawiera wszystkich grup urządzeń i procesów technologicznych, które mogą powodować istotne zagrożenia elektromagnetyczne, np. promieniowanie telefonów komórkowych i bezprzewodowych może stanowić źródło zakłóceń funkcjonowania czułych urządzeń elektronicznych. W przypadku braku wystarczających danych na temat poziomu zagrożeń elektromagnetycznych powodowanych przez poszczególne źródła pola-EM należy korzystać z pomocy ekspertów.

Kobiety w ciąży i pracownicy młodociani zaliczani są do grupy osób szczególnie chronionych w myśl wymagań prawa pracy [85].

 (6-5. slajd 15)

 (6-5. slajd 15)

W przypadku kobiet w ciąży prace w zasięgu pola-EM stref ochronnych zostały zakwalifikowane jako prace uciążliwe, niebezpieczne lub szkodliwe dla ich zdrowia [89].
Zatrudnianie pracowników młodocianych do pracy związanej z narażeniem na pole-EM stref ochronnych jest zabronione [84]. Mogą oni podlegać tylko ekspozycji pomijalnej, tj. przebywać w polu-EM strefy bezpiecznej.

Ochrona użytkowników implantów medycznych

Do grupy osób, dla których określono szczególne wymagania ochronne zaliczamy również użytkowników implantów medycznych [85]. W świetle tych wymagań dla użytkowników implantów medycznych wymagana jest indywidualna ocena zagrożeń elektromagnetycznych [85]. Ze względu na konieczność zachowania prawa do prywatności pracowników, ocena zagrożeń wynikających z użytkowania implantów medycznych jest elementem analizy przeciwskazań medycznych do przebywania w polu-EM (w ramach profilaktycznej opieki medycznej).

Pole-EM może powodować niepożądane zakłócenia w funkcjonowaniu implantów aktywnych (np. kardiowerterów-defibrylatorów serca, implantów ślimakowych, implantów Baha, pomp insulinowych) lub skutki termiczne w otoczeniu implantów pasywnych (np. endoprotez stawu biodrowego lub kolana, endoprotez do rekonstrukcji kości twarzoczaszki, śrub i płytek ortopedycznych, stentów naczyniowych) [70, 76, 77].

Użytkownicy implantów medycznych, które spełniają wymagania normy EN 50527 [76] nie są zagrożeni wskutek oddziaływania pola-EM o poziomach dopuszczalnych podczas narażenia ogółu ludności, a więc na pole-EM strefy bezpiecznej [85]. Ze względu na różnorodną konstrukcję implantów i warunków ich użytkowania, próg wrażliwości poszczególnych implantów na oddziaływanie pola-EM jest bardzo zróżnicowany i konieczna jest indywidualna ocena zagrożeń dotyczących użytkowników implantów.

Najczęściej indywidualna ocena zagrożeń wykazuje możliwość wykonywania pracy nawet w polu-EM stref ochronnych - opierająca się m.in. na informacjach charakteryzujących zagrożenia elektromagnetyczne w miejscu wykonywania pracy (zarówno na stałym stanowisku pracy, jak i w miejscach krótkotrwałego przebywania, np. w czasie dojścia do własnego stanowiska pracy) oraz informacjach producenta implantu dotyczących skutków  oddziaływania pola-EM na jego użytkownika.

Miejsca, w których mogą wystąpić zagrożenia, powinny być zgodnie z ogólnymi wymaganiami prawa pracy wyznaczone i oznakowane jako przestrzeń pola-EM stref ochronnych [85, 90]. Zalecane jest natomiast uzupełniające oznakowanie specyficznych zagrożeń występujących w takich miejscach, np. za pomocą znormalizowanych znaków ostrzegawczych lub innych informacji słowno-graficznych [82, 83].

W przypadku zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami, wśród których jest większy odsetek użytkowników implantów, wzrasta znaczenie skrupulatnego przestrzegania wymagań prawa pracy dotyczących zagrożeń elektromagnetycznych, które obejmują wyznaczanie zasięgu pola-EM stref ochronnych i oznakowanie występujących tam zagrożeń, oraz informowania pracowników o takich zagrożeniach (szczególnie pracowników z niepełnosprawnościami utrudniającymi percepcje standardowych oznaczeń, np. z niepełnosprawnościami wzroku).

Oznakowanie zasięgów przestrzeni pola-EM stref ochronnych oraz informowanie wszystkich pracowników o nich i występujących tam zagrożeniach umożliwia również skuteczne zasygnalizowanie spraw kluczowych dla bezpieczeństwa użytkowników implantów medycznych bez ingerencji w ich prywatność.

Ochrona użytkowników aplikacji korzystających z łączy internetowych

Osoby z niepełnosprawnościami coraz częściej wykorzystują różnorodne urządzenia elektroniczne wspomagające ich funkcjonowanie, np. osoby niewidome lub słabowidzące posiłkują się aplikacjami smartfonowymi ułatwiającymi poruszanie się i lokalizację w terenie. Zarówno w polskich, jak i międzynarodowych przepisach i zaleceniach brak jest wymagań dotyczących bezpieczeństwa użytkowników takich aplikacji, jednakże z wiedzy technicznej wynika, że w takim przypadku zalecane powinno być przestrzeganie zasad bezpieczeństwa dotyczących użytkowników implantów elektronicznych, tj. ograniczenie obszaru przebywania takich osób do miejsc, w których występuje pole-EM strefy bezpiecznej, a ponadto do miejsc będących w zasięgu sygnału radiowego systemu telefonii komórkowej. Brak zasięgu sygnału radiowego i dostępu do łączy systemu telefonii komórkowej występuje z różnych przyczyn w wielu pomieszczeniach pracy, np. w pomieszczeniach podziemnych. Okoliczność taka może istotnie ograniczać możliwość pracy dla osób z niepełnosprawnościami kompensowanymi dzięki korzystaniu z internetowych łączy bezprzewodowych.

Miary narażenia na pole-EM, podlegające ocenie ze względu na wymagania prawa pracy dotyczące limitów IPN, określono w rozporządzeniach ministra pracy w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na pole-EM oraz w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń (NDS i NDN) czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy - w odniesieniu do poziomu ekspozycji lub narażenia , charakteryzowanego w danym miejscu wartościami miejscowymi natężenia niezaburzonego pola-E lub natężenia pola-M w przestrzeni pracy [85, 86].

Mierniki pola-EM składają się z sondy pomiarowej z czujnikiem pola-M lub pola-E i zasilanego bateryjnie monitora w obudowie ekranującej, zawierającego układy elektroniczne przetwarzania sygnału pomiarowego, zapamiętywania danych, wskaźnik itp. [3]. Jako czujniki zwykle są wykorzystywane cewki wielozwojowe, dipole elektryczne i czujniki Halla. Najczęściej dla jednego monitora konstruuje się wymienne sondy do pomiaru natężenia pola-E lub pola-M różnych zakresów częstotliwości.

W przypadku występowania narażenia kontrolowanego lub niebezpiecznego warunki narażenia pracujących podlegają okresowej kontroli zgodnie z postanowieniami Kodeksu pracy i przepisów szczegółowych stanowionych przez ministra zdrowia [87].

Badania i pomiary pola-EM powinny być wykonywane również każdorazowo, jeżeli nastąpiły zmiany w wyposażeniu technicznym, procesie technologicznym lub warunkach wykonywania pracy, które mogły mieć wpływ na zmianę poziomu emisji, poziomu narażenia, albo wystąpiły okoliczności uzasadniające ich ponowne wykonanie.

Pracodawca jest zobowiązany do rejestrowania wyników wykonywanych pomiarów pola-EM i do informowania pracowników o ich rezultatach.

Metody pomiarów pola-EM w środowisku pracy

Zasady oceny miar bezpośrednich skutków oddziaływania pola-EM, powiązanych z limitami GPO, określono w załączniku nr 2 do rozporządzenia ministra pracy w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na pole-EM, a zasady oceny miar narażenia na pole-EM w załączniku nr 3 [85]. Ponieważ limity GPO nie dotyczą parametrów środowiska pracy, nie podlegają więc pomiarom wykonywanym w trybie określonym w rozporządzeniu ministra zdrowia [87].

W celu zapewnienia niezbędnej reprezentatywności, powtarzalności i odtwarzalności ocen narażenia, a także zapewnienia jej użyteczności do planowania i monitorowania skuteczności środków ochronnych stosowanych w polu-EM stref ochronnych, konieczne jest dostosowanie metod oceny do miar zagrożeń elektromagnetycznych (jakie powiązano w rozporządzeniu ministra pracy w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na pole-EM z limitami narażenia na pole-EM, tj. limitami IPN). Dlatego w rozporządzeniu tym (załącznik nr 3) określono, że [85]:

„... do oceny ekspozycji lub narażenia na pole-EM rozpoznane w przestrzeni pracy wykorzystuje się wyniki pomiarów wykonanych odpowiednimi dla tego pola metodami, opublikowanymi w czasopiśmie „Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy”, naukowo sprawdzonymi i zwalidowanymi doświadczalnie przez co najmniej dwa współpracujące ze sobą podmioty, które łącznie mają udokumentowany dorobek naukowy w zakresie pomiarów i oceny pola-EM w przestrzeni pracy i doświadczenie praktyczne w tym zakresie, będące laboratoriami instytutów badawczych lub instytutów naukowych Polskiej Akademii Nauk lub uniwersytetów technicznych, które są metodami rekomendowanymi w rozumieniu rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. poz. 166) ...”

W ramach realizacji wymagań dotyczących ochrony pracowników przed niepożądanymi skutkami narażenia na pole-EM oraz wprowadzania w życie programu stosowania środków ochronnych, w przypadku występowania silnego pola-EM w środowisku pracy (tzn. pola-EM stref ochronnych), do wyeliminowania lub ograniczenia narażenia pracowników i ich ochrony przed zagrożeniami, konieczne jest stosowanie różnorodnych środków ochronnych, tj. środków ochrony zbiorowej i innych technicznych środków ochronnych stosowanych w celu ograniczenia poziomu emisji pola-EM ze źródeł, lub narażenia na nie ludzi, lub działań techniczno-organizacyjnych podejmowanych w celu zapobiegania bezpośrednim i pośrednim zagrożeniom elektromagnetycznym.


• Najważniejsze metody organizacyjne ograniczania zagrożeń elektromagnetycznych [1, 8, 22, 35, 49, 55, 72, 75s]:

Uwzględnienie wymagań bezpieczeństwa elektromagnetycznego
Na etapie planowania instalacji lub konstruowania nowego urządzenia należy uwzględnić wymagania odnoszące się do bezpieczeństwa elektromagnetycznego i przeprowadzić analizę informacji o poziomach pola-E i pola-M, jakie mogą wokół niego występować podczas użytkowania – np. na podstawie informacji uzyskanych od producenta (dostawcy). Informacje te pozwolą na wybór urządzenia, które nie będzie stwarzać zagrożeń elektromagnetycznych podczas użytkowania - dla pracowników obsługi (tj. pracujących) oraz pracowników nie zatrudnionych bezpośrednio przy jego obsłudze (tj. osób potencjalnie narażonych), a także przewidzieć działania konieczne w celu ograniczenia narażenia pracowników w środowisku pracy w razie wybrania urządzenia, przy którym będzie przestrzeń pola-EM stref ochronnych.
Wybór miejsca użytkowania urządzenia
Miejsce użytkowania źródła pola-EM należy wybierać w taki sposób, aby w zasięgu przestrzeni pola-EM stref ochronnych nie znajdowały się stanowiska pracy osób, które nie są zatrudnione bezpośrednio do obsługi urządzenia, a także tak, aby przestrzenie pola-EM stref ochronnych nie nakładały się na przejścia i drogi transportowe. Ponadto urządzenie powinno być usytuowane tak, aby nie nakładały się na siebie przestrzenie pola-EM stref ochronnych wytwarzanych przez sąsiednie urządzenia. Planując rozmieszczenie stanowiska pracy należy dążyć do tego, aby obsługa urządzenia odbywała się z przestrzeni pola-EM strefy bezpiecznej (lub pośredniej).
Badania pola-EM w otoczeniu urządzenia
Przeprowadzenie pomiarów pola-EM podczas instalowania urządzenia i jego próbnej eksploatacji pozwala na ustalenie maksymalnego poziomu narażenia przy urządzeniu oraz wyznaczenie zasięgu przestrzeni pola-EM stref ochronnych w warunkach rzeczywistego użytkowania [85]. Wyniki pomiarów są podstawą do miarodajnej oceny narażenia pracowników w warunkach uwzględniających otoczenie urządzenia i specyfikę ich czynności podczas jego obsługi oraz sformułowania na ich podstawie zaleceń dotyczących bezpiecznej pracy przy urządzeniu.
Oznakowanie źródeł pola-EM i zasięgów przestrzeni pola-EM stref ochronnych (6-5. slajd 20)


 (6-5. slajd 20)


Zgodnie z kodeksem pracy i przepisami bhp w polu-EM, źródła pola-EM i miejsca pracy, w których występują zagrożenia elektromagnetyczne, należy oznakować [85, 90]. Do oznakowania urządzeń będących źródłami pola-EM stref ochronnych można stosować znormalizowane symbole wg norm PN-EN ISO 7010:2012 [82] lub PN-T-06260:1974 [83].
Jeżeli rozpoznanie występujących w środowisku pracy zagrożeń wskazuje, że dane urządzenie/instalacja może być źródłem pola-EM stref ochronnych, to należy również oznakować zasięg przestrzeni pola-EM stref ochronnych w otoczeniu źródła pola-EM, aby uświadomić pracownikom lokalizację zagrożeń i umożliwić im skutecznie unikanie narażenia na silne pola-EM [85].


Do oznakowania zasięgów pola-EM stref ochronnych można stosować symbole podane w normach PN-T-06260:1974 [82] oraz PN-EN ISO 7010:2012 [83]. Zasięgi pola-EM stref ochronnych w otoczeniu urządzeń stacjonarnych (nieruchomych) można również oznakować liniami naniesionymi na podłodze lub innym trwałym oznakowaniem [66]. Informacje o zasięgach pola-EM stref ochronnych można podać także w formie słowno-graficznej (np. na mapkach z naniesionymi izoliniami reprezentującymi odpowiedni poziom pola-EM) lub w komunikatach tekstowych umieszczonych w widocznym miejscu przy źródłach pola-EM.
Ponadto, wskazane jest, aby pole-EM strefy niebezpiecznej było wygrodzone.
Informowanie i szkolenia pracowników o zagrożeniu
 (6-5. slajd 21)



 (6-5. slajd 21)

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, pracownicy zatrudnieni przy obsłudze źródeł pola-EM powinni zostać przeszkoleni w zakresie oddziaływania pola-EM na organizm ludzki i zasad bhp w polu-EM oraz zapoznani ze spodziewanym zasięgiem przestrzeni pola-EM stref ochronnych wokół urządzenia i zasadami przebywania w tych strefach [85, 92]. Szkolenia pracowników powinny być powtarzane okresowo, aby zostali oni zapoznani z aktualnym stanem prawnym dotyczącym warunków pracy i zasad ograniczenia narażenia na pole-EM oraz np. ewentualnymi zmianami w rozkładzie pola-EM wokół urządzenia, stwierdzonymi w wyniku wykonywania kolejnych pomiarów kontrolnych.
Szkolenia wstępne i okresowe pracowników dotyczące zasad bezpieczeństwa i higieny pracy w polu-EM zapewnia pracodawca. Tryb ich przeprowadzania określono w rozporządzeniu ministra gospodarki i pracy w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy [92]. Szczegółowy zakres tematyczny szkoleń na temat zagrożeń elektromagnetycznych określa prawo pracy [85, 92].


W odniesieniu do pracowników, których obowiązki wymagają przebywania w polu-EM stref ochronnych (niezależnie od tego, czy obsługują takie źródła, czy wykonują inne zadania) użytkownik źródła pola-EM w ramach szkoleń w dziedzinie bhp zapewnia również wszelkie niezbędne informacje dotyczące wyników oceny zagrożeń elektromagnetycznych, a także o aktualnych wynikach przeprowadzonych badań i pomiarów pola-EM. Wyniki te powinny być im udostępnione wraz z objaśnieniem ich znaczenia [87].


Ważnym elementem tych szkoleń jest instruktaż stanowiskowy, który powinien umożliwić pracownikom zapoznanie się z właściwościami pola-EM oraz zagrożeniami bezpieczeństwa i zdrowia, jakie może ono spowodować (w tym z ryzykiem zawodowym związanym z wykonywaną pracą), a także ze sposobami ochrony przed zagrożeniami specyficznymi na danym stanowisku pracy oraz metodami bezpiecznego wykonywania pracy na tym stanowisku.Wstępne i okresowe badania lekarskie pracowników
 (6-5. slajd 22)



 (6-5. slajd 22)

Pracownicy, którzy wykonują pracę w zasięgu pola-EM stref ochronnych, tzn. pracownicy podlegający narażeniu kontrolowanemu lub niebezpiecznemu, powinni być poddawani wstępnym i okresowym badaniom lekarskim w zakresie zależnym od wykonywanych czynności zawodowych i stanu ich zdrowia [85, 88]. Ma to na celu niedopuszczenie do podjęcia pracy przez osoby z przeciwwskazaniami zdrowotnymi oraz prowadzenie bieżącej kontroli stanu zdrowia osób narażonych. Badania powinny być ukierunkowane na narządy (organy) krytyczne, którymi w przypadku narażenia na pole-EM są: układ nerwowy, układ bodźcotwórczy serca, soczewki oka oraz układ hormonalny (zgodnie z zaleceniami podanymi w załączniku do rozporządzenia ministra zdrowia [70]). Zalecany zakres badań lekarskich obejmuje: badania ogólne, neurologiczne i okulistyczne z oceną stanu soczewek oraz badania pomocnicze – elektrokardiografię (EKG) i, w zależności od wskazań, elektroencefalografię (EEG). Badania powinny być wykonywane co 4 lata. O zakresie badań u poszczególnych pracowników decyduje lekarz medycyny pracy, który orzeka na ich podstawie o zdolności wykonywania pracy w polu-EM stref ochronnych.
W skierowaniu pracownika na profilaktyczne badania lekarskie użytkownik źródła pola-EM przekazuje lekarzowi sprawującemu profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami odpowiednie informacje dotyczące charakterystyki pola-EM i poziomu narażenia w przestrzeni pracy dostępnej dla pracownika, a także informację czy pracownik podlega narażeniu w przestrzeni pola-EM strefy niebezpiecznej [85].


Ponadto, użytkownik źródła pola-EM zapewnia przeprowadzenie badań lekarskich poza terminami wynikającymi z częstotliwości wykonywania badań okresowych w razie zgłoszenia przez pracownika niepożądanych skutków dla zdrowia, a przez pracującego podejrzenia, że skutkiem narażenia mogło być przekroczenie górnych limitów GPO [66].Ograniczenie zmianowego czasu narażenia kontrolowanego lub niebezpiecznego


Podczas wykonywania czynności w przestrzeni pola-EM strefy zagrożenia lub niebezpiecznej, gdzie przebywanie podczas zmiany roboczej powinno być tymczasowe, konieczne jest ograniczania narażenia, np. poprzez skrócenie czasu narażenia pracownika w polu-EM przez wprowadzenie rotacji na stanowiskach pracy w polu-EM o różnych poziomach, w grupie co najmniej dwóch pracowników zatrudnionych bezpośrednio przy źródle i wykonujących czynności z dala od niego.
Konieczna może być również zmiana przeznaczenia pomieszczeń sąsiadujących ze źródłami pola-EM, w których występuje silne pole-EM, tak aby wykluczyć lub ograniczyć konieczność przebywania w nich pracowników.


Maksymalne odsunięcie pracowników obsługi od źródeł pola-EM


Z reguły stanowiska pracy obsługi znajdują się w strefie bliskiej pola-EM. Natężenie pola-E i pola-M w tej strefie szybko maleje w miarę oddalania się od źródła, dlatego nawet stosunkowo nieznaczne odsunięcie pracownika od źródła, np. o 0,5÷1 m, może istotnie zmniejszyć poziom jego narażenia.

• Najważniejsze techniczne metody ograniczenia narażenia pracowników na pole-EM i zagrożeń elektromagnetycznych [1, 8, 9, 16, 22, 35, 49, 55, 72, 75]:
a) Stosowanie osłon ekranujących
Można rozróżnić dwa rodzaje ekranowania:
• lokalizujące - zamknięcie pola-EM wewnątrz obszaru, do którego człowiek nie ma dostępu podczas normalnego użytkowania urządzenia
• osłaniające - osłonięcie przed polem-EM tylko tej przestrzeni, w której człowiek przebywa.
 (6-5. slajd 23)


 (6-5. slajd 23)


Ekranowanie lokalizujące powinno być preferowane, ponieważ umożliwia zmniejszenie natężenia pola-E w większym obszarze, gwarantuje pewniejszą ochronę ludzi przebywających w otoczeniu źródła oraz wyklucza możliwość narażenia przypadkowego. Możliwości techniczne zaekranowania pola-M są bardzo ograniczone.
b) Zmiana technologii użytkowania i zmniejszanie mocy wyjściowej urządzenia do minimalnego poziomu, umożliwiającego nadal normalną jego eksploatację
c) Stosowanie podajników i automatyzację obsługi urządzeń, tak aby stanowiska pracy były usytuowane poza zasięgiem występowania silnego pola-EM (tj. poza przestrzenią pola-EM stref ochronnych)
d) Zmniejszenie wymiarów elementów urządzenia, będących źródłem pola-EM, lub maksymalne zbliżenie ich do siebie
e) Stosowanie przez pracowników ubiorów ochronnych ekranujących człowieka przed polem-EM (jedynie w przypadku PQS o częstotliwości 50 Hz lub PMF)
f) Zwiększenie wilgotności lub jonizację powietrza (w przypadku PES)
g) Izolowanie stanowiska pracy oraz samych pracowników w celu ograniczenia prądu przepływającego przez pracownika na skutek sprzężenia pojemnościowego między źródłem pola-EM, ciałem człowieka i obiektami uziemionymi elektrycznie. Ograniczenie tego prądu można uzyskać przez stosowanie siedzisk, przełączników, rękojeści, chodników z materiałów dielektrycznych (uwagi wymaga zależność parametrów dielektrycznych materiałów od częstotliwości pola-EM) itp.

 (6-5. slajd 24)

Powszechne występowanie pola-EM w środowisku pracy obliguje pracodawców, służby kontrolne i pracowników do planowania i wprowadzania w życie kompleksowych działań zmierzających do rozpoznania źródeł pola-EM, oceny ich istotności dla bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ograniczenia zagrożenia wszędzie tam, gdzie to jest konieczne, a ponadto zgodnie z zasadą unikania wszelkiego zbędnego narażenia, również tam, gdzie to jest możliwe. Podczas ograniczania narażenia na pole-EM należy w pierwszym rzędzie zwrócić uwagę na działania techniczne, zmierzające do eliminowania i ograniczenia poziomu pola-EM wokół urządzeń. Uwzględnienie tego zagrożenia podczas projektowania urządzeń i planowania lokalizacji stanowisk pracy jest najbardziej efektywnym i najtańszym środkiem ochronnym (dzięki takiemu podejściu np. wyeliminowano narażenie na pole-EM operatorów komputerów stacjonarnych [11, 19]).

W przypadku stosowania ekranowania elektromagnetycznego, stan techniczny osłon wymaga stałego nadzoru technicznego. Niepoprawnie zamontowany ekran, zamiast zmniejszać narażenie, może je zwiększać, stając się wtórnym źródłem pola-EM – wymaga więc kontroli pomiarowej po zainstalowaniu, aby potwierdzić czy uzyskano ograniczenie zagrożeń elektromagnetycznych w oczekiwanym stopniu. Bardzo istotną metodą ograniczania narażenia jest rzetelne informowanie pracowników o charakterystyce zagrożeń elektromagnetycznych, potrzebie unikania narażenia na pole-EM oraz zastosowanych środkach ochronnych, które mają je ograniczyć. Dzięki odpowiednim szkoleniom można również przeciwdziałać dezinformacji i nieuzasadnionemu podejrzewaniu narażenia na pole-EM przy źródłach słabego pola-EM strefy bezpiecznej (np. przy urządzeniach elektrycznych powszechnego użytku).
Tylko rzetelna wiedza pracowników i zaproponowanie im rozwiązań „przyjaznych” w codziennym stosowaniu mogą skutecznie ograniczyć narażenie i przeciwdziałać związanym z nimi zagrożeniom bezpieczeństwa i zdrowia.