8-1. Współczesne koncepcje zarządzania          bezpieczeństwem i higieną pracy

Małgorzata Pęciłło

8-1.1. Systemowe podejście do zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

Systemowe podejście do zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (bhp) rozwinęło się w wielu krajach uprzemysłowionych w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia jako efekt reform legislacyjnych. W wyniku tych reform wymagania prawa odnoszące się do bezpieczeństwa i higieny pracy zmieniły swój charakter, kładąc nacisk na konieczność podejmowania przez organizacje działań skierowanych na poprawę bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników oraz wewnętrznej kontroli ich skutków. Obecnie powszechne jest przekonanie, że systemowe podejście do zarządzania bhp jest niezbędnym warunkiem poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracujących. Znajduje to swoje odzwierciedlenie zarówno w wymaganiach prawa, jak i w wymaganiach i wytycznych dla systemów zarządzania bhp przeznaczonych do dobrowolnego stosowania, które są opracowywane przede wszystkim przez organizacje normalizacyjne.
Pierwszą w świecie normą krajową odnoszącą się do systemów zarządzania bhp była opracowana w roku 1996 dobrowolna norma brytyjska BS 8800, zawierająca wytyczne do projektowania i wdrażania takich systemów w sposób umożliwiający ich integrację z ogólnym systemem zarządzania przedsiębiorstwem. Podobne normy, przeznaczone do dobrowolnego stosowania, opracowano i ustanowiono również w innych krajach, w tym w Polsce. W skali międzynarodowej ważną rolę w promowaniu i wdrażaniu systemów zarządzania bhp odgrywają wytyczne ILO-OSH 2001, opracowane przez Międzynarodową Organizację Pracy (MOP), które odnoszą się do systemowego zarządzania bhp zarówno na szczeblu krajowym, jak i przedsiębiorstwa.
Z badań wynika, że dostosowanie systemów zarządzania bhp do wymagań zawartych w normach dla tych systemów wpływa na ogół na poprawę procesów zarządzania bhp oraz wyników osiąganych w obszarze bhp [1,2,3]. Jednak nawet w przypadku tych przedsiębiorstw, w których zgodność systemów zarządzania bhp z wymaganiami potwierdzono odpowiednimi certyfikatami, realizacja wielu procesów zarządzania bhp pozostaje niezadowalająca. Dotyczy to najczęściej procesów takich jak przywództwo, współudział pracowników, a także planowanie działań oraz pomiar osiąganych wyników [4].
W roku 2013 Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO), która dużo wcześniej opracowała normy dla systemów zarządzania jakością (normy serii ISO 9000) oraz zarządzania środowiskowego (normy serii ISO 14000), uznała za celowe opracowanie znormalizowanych wymagań również dla systemu zarządzania bhp. Nowa norma
(ISO 45001:2018 „Occupational health and safety management systems - Requirements with guidance for use”) zawiera wymagania dla systemu zarządzania bhp wraz z wytycznymi ich stosowania, a jej struktura jest zgodna z wymaganiami Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej (ISO) dla norm odnoszących się do systemów zarządzania
(wg Dyrektywy ISO/IEC, Część 1, Skonsolidowany Suplement ISO - Załącznik SL ISO/IEC). Norma została opracowana z myślą o wszelkiego rodzaju organizacjach, niezależnie od wielkości oraz rodzaju działalności i odnosi się do ryzyk, na których ograniczanie organizacja ma wpływ, uwzględniając przy tym otoczenie zewnętrzne i wewnętrzne, a w szczególności potrzeby i oczekiwania pracowników i innych zainteresowanych stron. Opbublikowanie normy ISO 45001 spowodowało wycofanie z użytku norm krajowych oraz normy OHSAS 18001. 

8-1.2. Pojęcie systemu zarządzania bhp i jego cele

Deming określił system zarządzania jako zbiór funkcji lub czynności (które są nazywane elementami tego systemu), współdziałających ze sobą przy realizacji celów przedsiębiorstwa [5]. System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy stanowi , część ogólnego systemu zarządzania, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialności, zasady postępowania, procedury, procesy i zasoby, potrzebne do opracowania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymywania polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, a tym samym do zarządzania ryzykiem zawodowym występującym w środowisku pracy w związku z działalnością przedsiębiorstwa [6].




 8-1. slajd 1

Podstawowym celem wdrożenia systemu zarządzania bhp jest stała poprawa wyników osiąganych w obszarze w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy, a w szczególności  zapobieganie wypadkom przy pracy i chorobom związanym z pracą oraz zapewnienie zdrowych i bezpiecznych miejsc pracy. Oznacza to, że prowadzone w systemie działania powinny wpływać na obniżenie nie tylko liczby wypadków przy pracy, chorób zawodowych ale wszelkich chorób związanych z pracą. 






 8-1. slajd 2



 8-1. slajd 3



 8-1. slajd 4

Wdrożenie systemu zarządzania bhp powinno umożliwiać [7]:
• spełnienie wymagań obowiązujących przepisów prawa i innych wymagań, do spełnienia których organizacja się zobowiązała;
• osiąganie ustalonych celów bezpieczeństwa i higieny pracy.


 8-1. slajd 5


Zdolność systemu zarządzania bhp do osiągania oczekiwanych wyników zależy od wielu czynników. Wśród najistotniejszych z nich wymienia się [7]:
• przywództwo i zaangażowanie najwyższego kierownictwa oraz określenie odpowiedzialności i uprawnień w zakresie bhp,rozwój i promowanie kultury bezpieczeństwa, która wspomaga osiąganie zamierzonych wyników,komunikację,konsultacje i współudział pracowników,zapewnienie niezbędnych zasobów,politykę bhp zgodną z ogólnymi celami strategicznymi i kierunkami rozwoju organizacji,skuteczność procesów identyfikacji zagrożeń dla bezpieczeństwa i zdrowia oraz ograniczania związanych z nimi ryzyk, a także skuteczne wykorzystywanie szans,ciągłą ocenę osiąganych wyników i monitorowanie systemu zarządzania bhp w celu ich poprawy,integrację procesów zarządzania bhp z procesami biznesowymi,określanie celów bhp wynikających z przyjętej polityki bhp, z uwzględnieniem ryzyk i szans,
• zgodność z wymaganiami prawa i innymi wymaganiami, przyjętymi w organizacji.

 

8-1.2.2 Struktura systemu zarządzania bhp

Modele systemu zarządzania bhp przedstawiane w normach dla systemów zarządzania bhp są oparte na cyklu ciągłego doskonalenia (zwanym często cyklem Deminga lub PDCA). Model ten znalazł odzwierciedlenie w modelach systemów zarządzania bhp publikowanych w różnych dokumentach normatywnych, w tym w polskiej normie PN-N-18001 pokazano na rys.1. 


Rys. 1. Model systemu zarządzania bhp przyjęty w normach serii PN-N-18000

Na koncepcji ciągłego doskonalenia opiera się również model systemu zarządzania bhp zgodnie z wymaganiami normy ISO 45001. Struktura tego modelu jest niemal taka sama, jak modelu systemu zarządzania jakością i zarządzania środowiskowego, przedstawionych w normach serii ISO 9000 oraz ISO 14000. Istotną różnicą jest umiejscowienie w centrum tego modelu, obok przywództwa najwyższego kierownictwa, współudziału pracowników, który jest szczególnie ważny dla zapewnienia skuteczności w zarządzaniu bezpieczeństwem i higieną pracy (rys.2). Do podstawowych elementów tego modelu, oprócz przywództwa i współudziału pracowników, należą:

• planowanie, a w szczególności działania w celu określenia ryzyk i szans, ustalanie celów i planowanie działań skierowanych na ich osiąganie;wsparcie, obejmujące zapewnienie zasobów i kompetencji, rozwijanie świadomości, zapewnienie skutecznej komunikacji i udokumentowanych informacji na temat systemu zarządzania bhp oraz funkcjonowanie, a w szczególności planowanie operacyjne działań i nadzorowanie procesów zarządzania;   ocena osiąganych wyników, w tym monitorowanie, pomiary, analiza i ocena osiąganych wyników, audyt wewnętrzny oraz przegląd zarządzania;
• doskonalenie, którego podstawą jest analiza niezgodności i działania korygujące.


Rys.2. Model systemu zarządzania bhp według normy ISO 45001
Uwagę zwraca wyraźne uwzględnienie w tym modelu otoczenia (kontekstu) organizacji, który ma istotny wpływ zarówno na ukształtowanie całego systemu, jak i na podejmowane w nim działania.

System zarządzania bhp zgodny z wymaganiami normy ISO 45001 jest oparty na podejściu procesowym. Oznacza to, że w każdej organizacji konieczne jest zaplanowanie, wdrożenie i utrzymywanie procesów zarządzania, które są określone w wymaganiach dla tego systemu i niezbędne do realizacji planowanych w systemie działań

 

8-1.2.3 Procesy w systemie zarządzania bhp

System zarządzania bezpieczeństwem i higiena pracy zgodnie z założeniami normy ISO 45000 powinien być oparty na podejściu procesowym, przy czym proces w rozumieniu tej normy, to proces organizacyjny lub inaczej proces zarządzania. Proces ten możeobejmować swoim zasięgiem każdą sekwencję działań realizowaną w przedsiębiorstwie, a więc zarówno działania związane z przetwarzaniem przedmiotów materialnych (procesy produkcyjne), jak i niezwiązane bezpośrednio z wytwarzaniem wyrobów lub usługi, czyli procesy nieprodukcyjne.





 8-1. slajd 6



 8-1. slajd 7

W każdym procesie zarządzania możemy wyróżnić następujące elementy (Rys. 3):
• wejście – mogą to być, w zależności od charakteru procesu, zarówno produkty lub usługi, jak i dokumenty i informacje,wyjście – podobnie jak przy danych wejściowych, mogą to być zarówno produkty lub usługi, jak i dokumenty i informacje,działania realizowane w danym procesie; lidera (właściciela) procesu, czyli osobę odpowiedzialną za jego realizację,klienta (odbiorcę) procesu, czyli osobę, która otrzymuje materiały i informację lub usługę od innych osób wewnątrz lub z zewnątrz organizacji, powstające w wyniku realizacji procesu,dostawcę, czyli osobę, która dostarcza materiały i informację lub usługę do innych osób wewnątrz lub z zewnątrz organizacji,
• początek i koniec procesu.

Pod pojęciem działania realizowanego w procesie można rozumieć pojedynczą czynność lub zespół czynności. Czasami pojęcie „działanie” jest równoznaczne z procesem elementarnym, czyli realizowanym przez jedną komórkę organizacyjną lub osobę. To, jaki przyjmie się poziom szczegółowości (dekompozycji procesów organizacyjnych), zależy wyłącznie od zespołu wdrażającego podejście procesowe oraz od celu wprowadzania tego podejścia w przedsiębiorstwie. 


Działanie 2

Działanie  1

Działanie 3

WEJŚCIE

WYJŚCIE

Lider procesu

POCZĄTEK

KONIEC

DOSTAWCA

KLIENT


Rys. 3. Model procesu organizacyjnego

Procesy elementarne łączą się ze sobą tworząc procesy przekrojowe, czyli procesy, w realizacji których uczestniczą różne komórki organizacyjne, te zaś z kolei łączą się ze sobą tworząc sieć (łańcuch) procesów. Zarówno w procesie przekrojowym jak i w sieci procesów  elementarnych właściciel jednego procesu może być jednocześnie klientem w stosunku do poprzedniego procesu oraz dostawcą w stosunku do kolejnego procesu, natomiast wyjście w jednym procesie może być wejściem w kolejnym, po nim następującym.
W normie ISO 45001 wśród procesów o kluczowym znaczeniu dla skuteczności systemu zarządzania bhp wymieniono procesy realizowane w celu:

• konsultacji i współudziału pracowników,planowania,identyfikacji zagrożeń oraz oceny ryzyk i szans,eliminowania zagrożeń i ograniczania występujących w organizacji ryzyk,identyfikacji i zapewnienia dostępu do wymagań prawnych i innych,komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej,wdrażania zmian, zarówno tymczasowych, jak i stałych,nadzorowania dostaw i usług oraz outsourcingu,przygotowania i reagowania na sytuacje awaryjne,monitorowania, pomiaru, analizy i oceny wyników,oceny zgodności z wymaganiami prawnymi i innymi,
• zgłaszania, badania incydentów i niezgodności i podejmowania działań korygujących.


 8-1. slajd 8




8-1.2.4 Kontekst organizacji i jego rola w systemie zarządzania bhp

Zrozumienie kontekstu organizacji jest warunkiem koniecznym do właściwego zaprojektowania i wdrożenia systemu zarządzania bhp. W normach ISO dla systemów zarządzania pod pojęciem kontekstu organizacji rozumie się kombinację czynników wewnętrznych i zewnętrznych, które mogą wpływać na podejście organizacji do ustalania i osiągania celów [8]. Zatem ów kontekst organizacji, to nic innego jak stosowany od dawna w literaturze termin „otoczenie organizacji” zarówno zewnętrzne jaki i wewnętrzne.




 8-1. slajd 9


Na otoczenie zewnętrzne organizacji składają się [9]:
• otoczenie ogólne (inaczej: otoczenie dalsze, makro-otoczenie)  obejmujące czynniki zewnętrzne o szerszym zasięgu, które w podobny sposób wpływają na działania wszystkich podmiotów gospodarczych obecnych na danym rynku i są z reguły niezależne od organizacji;
• otoczenie celowe (inaczej: otoczenie bliższe, mikro-otoczenie) obejmujące czynniki zewnętrzne, które w sposób bezpośredni oddziałują na przedsiębiorstwo i na które przedsiębiorstwo może również w pewnym stopniu oddziaływać.

Otoczenie wewnętrzne tworzą czynniki kształtowane przez właścicieli i udziałowców, zarząd i osoby pracujące.




 8-1. slajd 10



 8-1. slajd 11



 8-1. slajd 12

W tych przedsiębiorstwach, w których prowadzone są strategiczne analizy otoczenia w celu identyfikacji czynników tworzących kontekst organizacji i oceny związanych z nimi ryzyk i szans, np. w systemie zarządzania jakością lub zarządzania środowiskowego, warto rozważyć ich wykorzystanie również do analizy kontekstu organizacji w rozumieniu normy ISO 45001. Można to zrobić przez włączenie do tych analiz czynników otocznia istotnych z punktu widzenia systemu zarządzania bhp. Identyfikację tych czynników można również przeprowadzać w ramach procesu oceny ryzyk i szans, wdrożonego w ramach systemu zarządzania bhp.

 

8-1.2.5 Identyfikowanie wymagań prawnych i innych w systemie zarządzania bhp

Identyfikowanie i monitorowanie wymagań prawnych oraz innych wymagań, które mogą się odnosić do organizacji odgrywa istotną rolę dla zrozumienia kontekstu organizacji.




 8-1. slajd 13

W procesie identyfikowania wymagań można brać pod uwagę w szczególności  [10]:
1. przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny w środowisku pracy,  przepisy i normy odnoszące się do bezpieczeństwa wyrobów i/lub usług,przepisy odnoszące się do określonej działalności lub stosowanej technologii,wytyczne stowarzyszeń branżowych i/lub zawodowych,
2. dobrowolne przewodniki lub kodeksy postępowania, do których przestrzegania organizacja może się zobowiązać.

Przy identyfikowaniu wymagań prawnych i innych odnoszących się do bezpieczeństwa i higieny pracy oraz wprowadzanych do nich zmian można wykorzystywać różne źródła, jak na przykład:

• informacje publikowane przez organy i instytucje państwowe i publiczne, informacje zawarte w specjalistycznych bazach danych,informacje publikowane przez wydawnictwa fachowe,informacje stowarzyszeń branżowych i/lub zawodowych,
• usługi specjalistyczne (wewnętrzne i zewnętrzne). 

 

8-1.2.6 Ryzyka i szanse w systemie zarządzania bhp

W systemie zarządzania bhp zgodnym z wymaganiami normy ISO 45001 przedmiotem analizy i oceny powinny być:

• ryzyka i szanse dla bezpieczeństwa i zdrowia osób wykonujących pracę na rzecz organizacji lub innych osób, na bezpieczeństwo i zdrowie których działania organizacji mogą wpływać oraz
• inne ryzyka i szanse dla sytemu zarządzania bhp.


 8-1. slajd 14


Przy czym, zgodnie z zapisami normy ISO 45000:
• Ryzyko dla bezpieczeństwa i zdrowia to kombinacja prawdopodobieństwa wystąpienia niebezpiecznego zdarzenia lub narażenia związanego z pracą oraz ciężkości urazu lub choroby, spowodowanych tym zdarzeniem lub narażeniem.
• Szansa dla bezpieczeństwa i zdrowia to taka okoliczność/okoliczności, które mogą prowadzić do poprawy wyników w zakresie bhp.

Ryzyko dla bezpieczeństwa i zdrowia jest definiowane w normie ISO 45001 w sposób analogiczny do ryzyka zawodowego. W przepisach prawa (rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy) ryzyko zawodowe zostało zdefiniowane jako prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Natomiast zgodnie z wytycznymi Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO-OSH 2001) ryzyko zawodowe to kombinacja prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia zagrażającego oraz ciężkości urazu lub pogorszenia stanu zdrowia pracowników, powodowanego tym zdarzeniem.
Podstawowa różnica w definicjach ryzyka zawodowego i ryzyka dla bezpieczeństwa i zdrowia według normy ISO 45001 dotyczy podmiotu ponoszącego ryzyko. We wszystkich definicjach ryzyka zawodowego wskazuje się, że ryzyko to ponosi pracownik w związku z wykonywaną przez niego pracą. W normie ISO 45001 ryzyko dla bezpieczeństwa i zdrowia to nie tylko ryzyko ponoszone przez pracowników, ale również przez wszystkie inne osoby, na które oddziaływać mogą zagrożenia związane z działaniami organizacji, w tym zarówno te osoby, które wykonują pracę na rzecz organizacji i nie są jej pracownikami, jak i te, które organizację odwiedzają lub przebywają w pobliżu nadzorowanych przez nią stanowisk pracy.

8-1.2.7 Cele i planowanie działań w systemie zarządzania bhp

Planowanie to jeden z podstawowych procesów w systemie zarządzania bhp. Obejmuje ono ustalanie celów i określanie planów działań służących ich osiąganiu. Zgodnie z wymaganiami normy ISO 45001 planowanie obejmować powinno działania skierowane na:

• eliminowanie lub ograniczanie ryzyk i wykorzystywanie szans;osiąganie zgodności z wymaganiami prawnymi i innymi;
• przygotowanie i reagowanie na sytuacje awaryjne.


 8-1. slajd 15

Plany działań powinny określać sposoby ich integrowania i wdrażania w procesach realizowanych w systemie zarządzania bhp lub w innych procesach biznesowych oraz sposoby oceny skuteczności tych działań. W normach ISO dla systemów zarządzania cel jest definiowany jako rezultat, który należy osiągnąć. Cele mogą dotyczyć działań o różnym horyzoncie czasowym i być ustalane dla całej organizacji, a także dla jej części lub określonych procesów i działań w niej realizowanych; mogą być to cele strategiczne, taktyczne lub operacyjne. W wytycznych normy ISO 45001 wskazuje się, że cele strategiczne dotyczą na ogół całej organizacji i wyników osiąganych w całym systemie zarządzania bhp, cele taktyczne są ustalane dla wybranych jednostek organizacyjnych, określonych miejsc lub procesów, zaś cele operacyjne dotyczą określonych działań. Utrzymywanie i ciągłe doskonalenie systemu zarządzania bhp wymaga, aby cele dotyczące bhp były ustalane na różnych szczeblach struktury organizacyjnej. Cele te powinny być spójne z ustaloną w organizacji polityką bhp i mierzalne (jeżeli to możliwe) oraz być ustalane z uwzględnieniem:
• mających zastosowanie wymagań;wyników oceny ryzyk i szans;
• wyników konsultacji z pracownikami oraz ich przedstawicielami

oraz monitorowane, komunikowane i w razie potrzeby aktualizowane.
Do monitorowania celów można wykorzystywać zarówno metody ilościowe, jak i jakościowe, jak np. badania ankietowe, wywiady i obserwacje.  





 8-1. slajd 16


Uwzględnienie przy ustalaniu celów wyników analizy ryzyk i szans – zarówno dla systemu zarządzania bhp, jak i związanych z zagrożeniami dla bezpieczeństwa i zdrowia – powinno nie tylko umożliwić osiąganie w systemie zarządzania bhp zamierzonych wyników, ale także przyczyniać się do ciągłego doskonalenia tego systemu i poprawy osiąganych w nim wyników. 





 8-1. slajd 17



Konieczne jest ustalenie planów, które mogą dotyczyć działań skierowanych na osiągnięcie jednego lub jednocześnie kilku ustalonych celów. Plany powinny określać [7]:
• działania, które trzeba zrealizować,zasoby potrzebne do realizacji tych działań i terminy ich realizacji,osoby odpowiedzialne za realizację działań,sposób oceny uzyskiwanych wyników, w tym wskaźniki do monitorowania postępu w osiąganiu ustalonych celów,
• sposób integrowania działań skierowanych na osiąganie celów w zakresie bhp z procesami biznesowymi.


 8-1. slajd 18




8-1.2.8 Przywództwo i zaangażowanie najwyższego kierownictwa w systemie zarządzania bhp

Zgodnie z wymaganiami normy ISO 45001 najwyższe kierownictwo powinno wykazywać przywództwo i zaangażowanie w zarządzanie bhp poprzez:

• przyjmowanie pełnej odpowiedzialności za zapobieganie wypadkom przy pracy i chorobom związanym z pracą oraz zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy, zapewnienie, że została ustanowiona polityka bhp oraz określono cele bhp i że są one zgodnie z przyjętą w organizacji strategią,zapewnienie zintegrowania wymagań systemu zarządzania bhp z procesami  biznesowymi organizacji,zapewnienie zasobów niezbędnych do ustanowienia, wdrożenia, utrzymywania i doskonalenia systemu zarządzania bhp,zapewnienie aktywnego współudziału pracowników i/lub ich przedstawicieli, wykorzystywanie konsultacji oraz identyfikację i eliminowanie przeszkód i barier współudziału,komunikowanie  znaczenia  skutecznego  zarządzania  bhp  i  zgodności  z  wymaganiami  systemu zarządzania bhp,zapewnienie, że w systemie zarządzania bhp są osiągane zamierzone wyniki,kierowanie i wspieranie osób, które mają wpływ na skuteczność systemu zarządzania bhp,zapewnienie ciągłego doskonalenia systemu zarządzania bhp i jego promowanie,wspieranie innych członków kierownictwa w wykazywaniu przywództwa w obszarach ich odpowiedzialności,
• rozwijanie i promowanie kultury organizacyjnej, która wspomaga osiąganie zamierzonych wyników.

Porównując wymagania odnośnie zaangażowania i przywództwa w nowej normie ISO 45001 z wymaganiami zawartymi w opracowanych wcześniej polskich normach oraz wytycznych MOP dla systemu zarządzania bhp można stwierdzić, że w systemie zarządzania bhp zgodnym z wymaganiami nowej normy silniej akcentowana jest potrzeba rzeczywistego przewodzenia działaniom na rzecz bhp. Według polskich norm PN-N-18001 do działań wykazujących silne i widoczne przywództwo należą przede wszystkim: udostępnianie niezbędnych środków do zaprojektowania, wdrożenia i funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, ustalanie i aktualizowanie polityki i celów bezpieczeństwa i higieny pracy w organizacji oraz przeprowadzanie przeglądów systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. W wymaganiach nowej normy ISO zwraca się dużą uwagę takie działania, które wymagają osobistego zaangażowania najwyższego kierownictwa i których realizacja powinna wpływać na kształtowanie i rozwój w organizacji wysokiej kultury bezpieczeństwa.



 8-1. slajd 19



 8-1. slajd 20



 8-1. slajd 21



 8-1. slajd 22




8-1.2.9 Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy w systemie zarządzania bhp

godnie z postanowieniami normy ISO 45000 polityka to zamierzenia  i  ukierunkowanie organizacji, formalnie  wyrażone  przez najwyższe  kierownictwo, natomiast polityka bezpieczeństwa i higieny pracy to polityka mająca na celu zapobieganie wypadkom przy pracy i chorobom związanym z pracą u pracowników oraz zapewnienie bezpiecznych i zdrowych miejsc pracy.  




 8-1. slajd 23

Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa zapewnienie rozwoju polityki w celu zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym należy do podstawowych obowiązków pracodawcy.
Normy dla systemów zarządzania bhp stawiają organizacjom wymagania odnośnie sposobu opracowania polityki bhp, zawartych w niej deklaracji, a także jej komunikowania zainteresowanym stronom. Przyjmuje się, że ustanowienie, wdrażanie i utrzymywanie polityki BHP jest jednym z widocznych dowodów zaangażowania najwyższego kierownictwa w zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy. Przyjęta w organizacji polityka BHP powinna być  odpowiednia do celu działania organizacji i występujących w niej ryzyk i szans dla bezpieczeństwa i zdrowia i stanowi ramy do ustalania celów bhp.
Według wymagań normy ISO 45001 polityka bhp powinna zawierać co najmniej zobowiązania do:
• zapewnienia bezpiecznych i zdrowych warunków pracy w celu zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom związanym z pracą,spełnienia wymagań prawa i innych wymagań obowiązujących organizację,zawierać zobowiązanie do nadzorowania ryzyk dla bezpieczeństwa i zdrowia z uwzględnieniem obowiązującej hierarchii środków ochrony,ciągłego doskonalenia systemu zarządzania bhp w celu poprawy osiąganych w tym systemie wyników,
• współudziału pracowników i/lub ich przedstawicieli w procesach decyzyjnych w ramach systemu zarządzania bhp.


 8-1. slajd 24


Wymagania te nie odbiegają w zasadniczy sposób wymagań polskiej normy PN-N-18001, według których polityka bhp powinna wyrażać zobowiązanie organizacji do:
• zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym oraz zdarzeniom potencjalnie wypadkowym,dążenia do stałej poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy,spełniania wymagań przepisów prawnych oraz innych wymagań dotyczących organizacji,ciągłego doskonalenia działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy,zapewniania odpowiednich zasobów i środków do wdrażania tej polityki,
• podnoszenia kwalifikacji oraz uwzględniania roli pracowników i ich angażowania do działań na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy.

Jednak stwierdzić można, że polityka bhp opracowana zgodnie z nowymi wymaganiami wyraźniej niż polityka opracowana według wymagań polskiej normy wskazuje, że prowadzone w systemie działania będą służyć nie tylko  zapobieganiu wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, ale również wszystkim chorobom związanym z pracą. Wyraźniej sformułowane jest również zobowiązanie do zapewnienia współudziału pracowników, który powinien obejmować ich udział w procesach decyzyjnych, a nie tylko angażowanie w działania na rzecz bhp.
Równocześnie  w normie ISO 45001 wskazuje się, że polityka bhp powinna być:

• ustalona w konsultacji z pracownikami na wszystkich szczeblach struktury organizacyjnej,dostępna jako udokumentowana informacja,zakomunikowana wszystkim pracującym w organizacji,dostępna dla stron zainteresowanych, jeśli jest to właściwe,
• okresowo przeglądana.

Zawarte w polityce zobowiązania powinny znajdować odzwierciedlenie w procesach, które są wdrażane w organizacji w celu spełnienia wymagań stawianych systemowi zarządzania bhp.

 

8-1.2.10 Odpowiedzialności i uprawnienia w systemie zarządzania bhp

Angażując się w działania skierowane na realizację ustalonej polityki bhp, najwyższe kierownictwo powinno zapewnić, że [7]:

• określono odpowiedzialności i uprawnienia osób pracujących w systemie zarządzania bhp, odpowiednio do pełnionych przez nie funkcji,odpowiedzialności i uprawnienia są zakomunikowane na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej,
• są sporządzane i utrzymywane udokumentowane informacje odnośnie odpowiedzialności i uprawnień.

Konieczne jest również określenie odpowiedzialności i uprawnień w celu zapewnienia, że system zarządzania bhp odpowiada przyjętym wymaganiom oraz  że są sporządzane i przedstawiane najwyższemu kierownictwu raporty dotyczące osiąganych wyników. Wymaganie to nie jest w pełni tożsame z wymaganiami stawianymi wcześniej w tym zakresie przez polskie normy, zgodnie z którymi konieczne jest:

• wyznaczenie przedstawiciela najwyższego kierownictwa, któremu zostaną przypisane  odpowiedzialności i uprawnienia w celu zapewnienia, że system zarządzania bhp jest ustanowiony, wdrożony i utrzymywany zgodnie z ustalonymi wymaganiami oraz przedstawiania najwyższemu kierownictwu sprawozdań dotyczących funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w celu dokonania przeglądu będącego podstawą doskonalenia tego systemu,
• wyznaczenie, na poziomie najwyższego kierownictwa, osoby lub osób posiadających zakres odpowiedzialności, obowiązków i uprawnień do promowania współudziału wszystkich członków organizacji w działaniach na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy.

W systemie zarządzania bhp zgodnym z normą ISO 45001 odpowiedzialności i uprawnienia w celu zapewnienia, że system zarządzania bhp odpowiada przyjętym wymaganiom oraz  że są sporządzane i przedstawiane najwyższemu kierownictwu raporty dotyczące osiąganych wyników mogą być przypisywane jednej osobie (przedstawicielowi kierownictwa), członkowi najwyższego kierownictwa lub kilku różnym osobom lub komórkom organizacyjnym, a wspieranie i promowanie współudziału wszystkich członków organizacji w działaniach na rzecz bhp należy do wszystkich członków najwyższego kierownictwa.




 8-1. slajd 25

Przy określaniu odpowiedzialności i uprawnień w systemie zarządzania bhp należy wziąć pod uwagę wymagania przepisów prawa, zgodnie z którymi podstawowa odpowiedzialność za zapewnienie bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie spoczywa na pracodawcy. To właśnie pracodawca odpowiada za bezpieczeństwo i zdrowie pracowników przez niego zatrudnianych oraz innych osób wykonujących pracę lub przebywających na terenie jego zakładu pracy. Przepisy prawa wskazują również, że w realizacji obowiązków dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy powinny współdziałać z pracodawcą osoby kierujące pracownikami i sami pracownicy.
Zgodnie z kodeksem pracy do osób kierujących pracownikami należy w szczególności:
• organizowanie pracy w sposób zapewniający jej bezpieczne wykonywanie, dbałość o właściwy stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego, a także o sprawność środków ochrony zbiorowej i ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem, dbałość o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich właściwe stosowanie,
• egzekwowanie przestrzegania przez pracowników zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.

Natomiast obowiązkiem pracowników jest między innymi znajomość przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, udział w szkoleniach i instruktażu oraz przestrzeganie obowiązujących przepisów i zasad oraz stosowanie się do instrukcji bezpiecznego wykonywania pracy, a w szczególności:     

• utrzymywanie w dobrym stanie i stosowanie zgodnie z przeznaczeniem i instrukcjami obsługi przydzielonych im maszyn, narzędzi, substancji niebezpiecznych, środków transportu i innych środków produkcji, stosowanie urządzeń zabezpieczających zgodnie z ich przeznaczeniem,zgłaszanie usterek sprzętu, maszyn, jak również działań niebezpiecznych bezpośredniemu przełożonemu,powstrzymanie się od obsługiwania sprzętu i od wykonywania czynności bez uprzedniego przeszkolenia lub zaznajomienia z nimi, używanie przewidzianych na stanowisku pracy ochrony indywidualnej,
• informowanie przełożonego i/lub osoby odpowiedzialnej za bezpieczeństwo i zdrowie pracowników o każdej sytuacji, stwarzającej poważne i bezpośrednie zagrożenie bezpieczeństwa i zdrowia oraz o zauważonych zagrożeniach.

Pracodawca powinien zapewnić warunki, które umożliwiają im wywiązanie się z tych obowiązków. Realizacja określonych prawem obowiązków związana jest z koniecznością jednoznacznego przypisania odpowiedzialności za bezpieczeństwo i higienę pracy wszystkim pracującym w przedsiębiorstwie osobom. Podkreślają to normy dla systemów zarządzania bhp.

 

8-1.2.11 Współudział pracowników w systemie zarządzania bhp

System zarządzania bhp zgodny z normą ISO 45001 obejmuje wszystkie osoby, których pracę lub działania związane z pracą organizacja może nadzorować i na których bezpieczeństwo i zdrowie może wpływać.





 8-1. slajd 26

Przez współudział pracowników w działaniach na rzecz bhp rozumie się na ogół współdziałanie pracowników i kadry kierowniczej w celu skutecznego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwie. Przyjmuje się, że współudział może przybierać różne formy i być realizowany przez:
• informowanie pracowników o wszystkich sprawach związanych z ich bezpieczeństwem i zdrowiem w pracy,wysłuchiwanie opinii pracowników na temat problemów związanych z ich bezpieczeństwem i zdrowiem w pracy,konsultowanie z pracownikami decyzji dotyczących spraw związanych z ich bezpieczeństwem i zdrowiem w pracy,
• wspólne z pracownikami podejmowanie decyzji dotyczących spraw związanych z ich bezpieczeństwem i zdrowiem w pracy.

Pełny i skuteczny współudział przyjmuje wszystkie wymienione wyżej formy, nie ograniczając się do formalnego informowania i konsultacji. Powinien on oznaczać aktywne zaangażowanie pracowników w procesy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, prowadzące do kształtowania ich probezpiecznych postaw i zachowań.
Przekonanie o znaczeniu współudziału pracowników i innych osób pracujących pod nadzorem organizacji w zarządzaniu bhp znajduje swoje odzwierciedlenie w wymaganiach normy ISO 45001, zgodnie z którą współudział osób pracujących oznacza ich udział w procesach podejmowania decyzji. Osobno wymieniane są konsultacje, polegające na zasięganiu opinii przed podjęciem decyzji. Nie jest więc możliwe osiągnięcie zgodności z wymaganiami normy przez wdrożenie słabszych form współudziału, takich jak informowanie, wysłuchiwanie opinii, czy też konsultowanie, bez zapewnienia możliwości udziału osób pracujących w procesach decyzyjnych.   W systemie zarządzania bhp spełniającym wymagania normy ISO 45001 powinny zostać ustanowione, wdrożone i utrzymywane procesy, które zapewniają konsultowanie i współudział osób pracujących i/lub ich przedstawicieli w zarządzaniu bhp. Ważne jest przy tym, aby w działaniach prowadzonych w systemie zarządzania bhp uczestniczyły osoby pracujące na wszystkich szczeblach struktury organizacyjnej. 
W celu realizacji współudziału i konsultacji konieczne jest:

• zapewnienie odpowiednich rozwiązań organizacyjnych, czasu, szkolenia i zasobów, zapewnienie we właściwym czasie dostępu do czytelnych, zrozumiałych i odpowiednich do potrzeb informacji o systemie zarządzania bhp,
• identyfikowanie i eliminowanie barier współudziału i minimalizowanie tych, które nie mogą być usunięte; wśród barier współudziału wymienia się przy tym brak odpowiedzi na postulaty i sugestie osób pracujących, bariery językowe, a także kary lub praktyki, które zniechęcają do współudziału.


 8-1. slajd 27

W normie ISO 45001 szczególną uwagę zwraca się na współudział tych osób pracujących, które nie pełnią funkcji kierowniczych i wskazuje się, że powinny one uczestniczyć w szczególności w konsultacjach odnoszących się do [7]:
• określania potrzeb i oczekiwań zainteresowanych stron,ustalania polityki bhp,przypisywania w organizacji ról, odpowiedzialności i uprawnień,określania sposobu spełnienia wymagań prawnych i innych,ustalania celów i planów ich osiągania,określania zasad nadzorowania dostawców wyrobów i usług,określania, co powinno być monitorowane, mierzone i oceniane,planowania, wdrażania i utrzymywania programu audytów,
• procesu ciągłego doskonalenia.


 8-1. slajd 28



Należy również zapewnić współudział osób pracujących, które nie pełnią funkcji kierowniczych w działaniach takich jak [7]:

• określanie mechanizmów konsultacji i współudziału;identyfikowanie zagrożeń oraz oceny ryzyk i szans;określanie działań skierowanych na eliminowanie zagrożeń i obniżanie związanego z nimi ryzyka; identyfikowanie potrzebnych kompetencji, potrzeb szkoleniowych i oceny szkoleń; określanie zakresu przekazywanych informacji i sposobu ich przekazywania;
• badania incydentów i niezgodności oraz określania działań korygujących.


 8-1. slajd 29




8-1.3. Działania wspierające zarządzanie BHP

 

8-1.3.1 Zapewnienie zasobów i kompetencji oraz kształtowanie świadomości w systemie zarządzania bhp

Wszystkie normy dla systemów zarządzania bhp wskazują na potrzebę zapewnienia w organizacji zasobów, które są niezbędne do wdrożenia, utrzymywania i ciągłego doskonalenia tych systemów. Pod pojęciem potrzebnych zasobów rozumie się przede wszystkim zasoby ludzkie (z uwzględnieniem uwarunkowań demograficznych, różnorodności, wiedzy i kompetencji), infrastrukturę (budynki, sprzęt techniczny, technologie informatyczne i systemy komunikacji, systemy awaryjne itp.) oraz zasoby finansowe. W każdym systemie zarządzania bhp istotny wpływ na osiągane wyniki mają kompetencje pracujących w tym systemie osób. W systemach zarządzania bhp spełniających wymagania norm konieczne jest zapewnienie, że wszyscy pracownicy, a także inne osoby wykonujące pracę pod kontrolą organizacji, posiadają odpowiednie do potrzeb, udokumentowane kompetencje. W szczególności, zgodnie z wymaganiami normy ISO 45001 konieczne jest:

• określenie potrzebnych kompetencji osób, których działania mają lub mogą mieć wpływ na wyniki osiągane w systemie zarządzania bhp,zapewnienie, że osoby pracujące mają odpowiednie kompetencje (w tym umiejętność identyfikowania zagrożeń), wynikające z wykształcenia, szkolenia lub doświadczenia,jeżeli to konieczne, podjęcie odpowiednich działań w celu pozyskania potrzebnych kompetencji (takich jak szkolenie, mentoring lub zatrudnienie kompetentnych osób) i ocena skuteczności tych działań,
• utrzymywanie udokumentowanych informacji odnośnie kompetencji.


 8-1. slajd 30

W celu zapewnienia, że pracownicy posiadają potrzebne kompetencje, odpowiednio do ich roli w organizacji, zalecane jest przeprowadzanie okresowych ocen pracowników,  identyfikowanie brakujących kompetencji oraz określanie sposobów ich pozyskiwania. Ocena kompetencji powinna być przeprowadzana również zawsze wówczas, gdy w organizacji są wprowadzane zmiany.  Należy pamiętać, że podstawowe wymagania odnośnie kompetencji są zawarte w przepisach prawa, zgodnie z którymi nie wolno dopuścić pracownika do pracy, do której wykonywania nie posiada on wymaganych kwalifikacji lub potrzebnych umiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Niezbędnym warunkiem uzyskania odpowiednich kompetencji w zakresie bhp jest odbycie wymaganego przepisami prawa szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopuszczeniem do pracy (szkolenie wstępne, obejmujące instruktaż wstępny, instruktaż stanowiskowy oraz szkolenie wstępne podstawowe) oraz udział w szkoleniach okresowych. Szkolenia te odbywają się w czasie pracy i na koszt pracodawcy. Pracownik powinien być również szkolony zawsze w przypadku przeniesienia lub zmiany pracy, wprowadzenia zmian w wyposażeniu stanowiska pracy oraz zmian technologii i organizacji pracy. Ramowe programy szkoleń (wstępnych i okresowych) dla poszczególnych grup stanowisk pracy określono w przepisach prawa.
Normy dla systemów zarządzania bhp wskazują również na konieczność uświadamiania pracownikom zagadnień dotyczących BHP, w tym zagrożeń i związanego z nimi ryzyka zawodowego, korzyści wynikających z poprawy stanu bhp, a także zadań i odpowiedzialności za bezpieczeństwo i higienę pracy. Tego rodzaju wymagania mają zwrócić uwagę osób projektujących i wdrażających systemy na potrzebę kreowania postaw i przekonań tworzących wysoką kulturę bezpieczeństwa. Ważną rolę odgrywają tu szkolenia i informowanie, a także odpowiednie zaprojektowanie poszczególnych elementów systemu.
Zgodnie z wymaganiami normy ISO 45001 wszystkie osoby pracujące na rzecz organizacji powinny być świadome:
• polityki i celów bhp,swojego wkładu w skuteczność systemu zarządzania bhp, w tym korzyści wynikających z poprawy wyników w zakresie bhp,potencjalnych konsekwencji braku zgodności z wymaganiami systemu zarządzania bhp,incydentów i wyników ich badania,zagrożeń, ryzyk i działań skierowanych na ich eliminowanie i ograniczanie,
• możliwości przerwania pracy w sytuacji stwarzającej bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia.


 8-1. slajd 31

8-1.3.2 Komunikowanie się w systemie zarządzania bhp

Zgodnie z wymaganiami i wytycznymi normy ISO 45001, w ramach systemu zarządzania bhp należy ustanowić, wdrożyć i utrzymywać odpowiednie do potrzeb procesy komunikowania się, a w szczególności określić:

• co ma być  komunikowane,kiedy ma być komunikowane,z kim należy się komunikować, z uwzględnieniem różnych szczebli organizacyjnych i funkcji wewnątrz organizacji, podwykonawców, dostawców, osób odwiedzających organizację oraz zainteresowanych stron,jak należy się komunikować,
• jak uwzględniać aspekty różnorodności (np. język, kultura, niepełnosprawność) w procesach komunikowania się.


 8-1. slajd 32

Konieczne jest zapewnienie, że przy ustanawianiu procesów komunikowania się są uwzględniane opinie zainteresowanych stron.
Przy ustanawianiu procesów komunikowania się należy:
• brać pod uwagę wymagania prawa i inne,
• zapewnić, że przekazywane informacje są spójne i wiarygodne.


 8-1. slajd 33

Procesy komunikowania się powinny zapewniać:
• pozyskiwanie, gromadzenie, aktualizację i rozpowszechnianie odpowiednich informacji dotyczących zarządzania bhp,przepływ informacji we wszystkich kierunkach struktury organizacyjnej, a w szczególności przekazywanie odpowiednich do potrzeb i zrozumiałych informacji osobom pracującym oraz innym zainteresowanym stronom,
• umożliwiać osobom pracującym udział w ciągłym doskonaleniu.


 8-1. slajd 34

Konieczne jest utrzymywanie udokumentowanych informacji, potwierdzających realizację procesów komunikowania się.
Podstawowe zasady komunikowania się na tematy bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie ustalono w przepisach prawa. Zgodnie z nimi konieczne jest przekazywanie pracownikom informacji o wszystkich sprawach związanych z ich bezpieczeństwem i zdrowiem w pracy, w tym informacji dotyczących:
• zagrożeń dla zdrowia i życia występujących w zakładzie pracy, na poszczególnych stanowiskach pracy i przy wykonywanych pracach,działań ochronnych i zapobiegawczych, podjętych w celu wyeliminowania lub ograniczenia zagrożeń,ryzyka zawodowego, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami,przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczących  wykonywanych prac,zasad postępowania w przypadku awarii i innych sytuacji zagrażających zdrowiu i życiu pracowników,
• pracowników wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy, wykonywania czynności w zakresie ochrony przeciwpożarowej i ewakuacji pracowników.

Zgodnie z przepisami prawa również pracownicy powinni przekazywać przełożonym informacje o bezpieczeństwie i higienie pracy. W szczególności są oni zobowiązani przekazywać informacje o występujących zagrożeniach i dostrzeżonych wadach lub uszkodzeniach maszyn. Przepisy prawa wskazują również na potrzebę dwustronnego komunikowania się w ważnych sprawach dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Wprowadzają one obowiązek konsultowania z pracownikami lub ich przedstawicielami wszystkich działań związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy, a w szczególności działań dotyczących:

• zmian w organizacji pracy i wyposażeniu stanowisk pracy, wprowadzania nowych procesów technologicznych oraz substancji i preparatów chemicznych, jeżeli mogą one stwarzać zagrożenie dla zdrowia lub życia pracowników,oceny ryzyka zawodowego występującego przy wykonywaniu określonych prac oraz informowania pracowników o tym ryzyku,tworzenia służby bhp lub powierzania wykonywania zadań tej służby innym osobom oraz wyznaczania pracowników do udzielania pierwszej pomocy, a także wykonywania czynności w zakresie ochrony przeciwpożarowej i ewakuacji pracowników,przydzielania pracownikom środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego,szkolenia pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy,
• wykazu prac, przy których istnieje możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego.

Zgodnie z wymaganiami prawnymi w każdej organizacji konieczne jest wprowadzenie rozwiązań organizacyjnych zapewniających przepływ informacji na tematy bezpieczeństwa i higieny pracy zarówno od przedstawicieli kierownictwa do pracowników, jak i od pracowników do przedstawicieli kierownictwa. Do podstawowych form przekazywania informacji o bezpieczeństwie i higienie pracy pracownikom należą, zgodnie z przepisami prawa, szkolenia i instruktaże stanowiskowe. Konieczne jest również stosowanie pisemnych form informowania, a w szczególności opracowanie i przekazanie pracownikom w formie pisemnej instrukcji bezpiecznego wykonywania pracy, a także sporządzanie i przedstawianie pracownikom szeregu zapisów dokumentujących działania prowadzone w zakresie bhp i ich wyniki.     
Do podstawowych metod komunikowania się w zarządzaniu bezpieczeństwem i higieną pracy należą:

• tradycyjne metody komunikacji ustnej, takie jak formalne zebrania lub spotkania i dyskusje nieformalne,tradycyjne metody komunikacji pisemnej, takie jak zarządzenie, udokumentowana procedura, notatka służbowa, pismo, plakaty, tablice ogłoszeń, itp.,
• metody elektroniczne, takie jak e-mail, Intranet , strona internetowa, newsletter, a także media społecznościowe.

Z reguły do przekazania tej samej informacji wykorzystuje się kilka różnych metod, wzmacniając w ten sposób skuteczność przekazu.

8-1.3.3. Dokumentowanie w systemie zarządzania bhp

W każdym systemie zarządzania dokumentacja stanowi jeden z podstawowych środków komunikowania się: wskazuje ona, co powinno zostać zrobione dla osiągnięcia ustalonych celów, czy zaplanowane działania są realizowane i jakie są ich wyniki. Normy dla systemów zarządzania bhp formułują wymagania odnośnie tego, co powinno być dokumentowane w tych systemach. Tradycyjnie przyjmuje się, że sporządzania w systemie zarządzania dokumentacja obejmuje dokumenty, które opisują przeprowadzane w systemie działania i sposób ich realizacji oraz zapisy, które potwierdzają realizację tych działań i rejestrują ich wyniki. W nowej normie ISO 45001, podobnie jak w normach dla systemów zarządzania jakością oraz środowiskowego, wymagania dotyczą udokumentowanych informacji, które są potrzebne do właściwej realizacji procesów i działań oraz potwierdzają ich realizację.
Do podstawowych dokumentów i zapisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy należą te, których sporządzania wymagają przepisy prawa. Zgodnie z nimi konieczne jest między innymi opracowanie i udostępnienie pracownikom do stałego korzystania instrukcji określających sposoby postępowania przy obsłudze maszyn i urządzeń technicznych, procesów technologicznych oraz przy stosowaniu materiałów  szkodliwych dla zdrowia i niebezpiecznych. Powinny one określać czynności, które należy wykonać przed rozpoczęciem pracy, zasady i sposoby bezpiecznego wykonywania pracy, czynności wykonywanie po jej zakończeniu oraz zasady postępowania w sytuacjach awaryjnych, stwarzających zagrożenie dla zdrowia lub życia pracowników. Do określonych przepisami prawa obowiązków w zakresie dokumentowania należy również prowadzenie rejestru wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia na stanowisku pracy, rejestru wypadków przy pracy oraz rejestru zachorowań na choroby zawodowe, a także sporządzanie protokołów powypadkowych i statystycznych kart wypadku, kart pomiarów czynników szkodliwych, dokumentowanie wyników prowadzonej w przedsiębiorstwie oceny ryzyka zawodowego i wynikających z niej działań profilaktycznych, itp. Wzory większości wymaganych przepisami prawa zapisów i ich zawartość są określone w odpowiednich aktach prawnych.
W nowej normie ISO 45001 wskazuje się elementy systemu i realizowane w systemie działania, dla których powinny być sporządzane udokumentowane informacje. Należą do nich:

• zakres systemu zarządzania bhp; polityka; role, odpowiedzialności i uprawnienia w systemie zarządzania bhp; ryzyka dla bezpieczeństwa i zdrowia oraz szanse ich eliminowania lub lepszego ograniczania, a także procesy wdrażane w celu ich ograniczania; metody i kryteria oceny ryzyk dla bezpieczeństwa i zdrowia;   wymagania prawne i inne; cele i plany bhp; kompetencje; informacje potwierdzające, że procesy przebiegają w zaplanowany sposób; procesy i plany reagowania w sytuacjach awaryjnych; wyniki monitorowania i pomiarów oraz analizy i oceny ich wyników; wyniki oceny zgodności z wymaganiami prawa i innymi wymaganiami, do spełnienia których organizacja się zobowiązała; programy audytów i ich wyniki; wyniki przeglądów zarządzania; incydenty lub niezgodności, działania korygujące i ich wyniki
• wyniki ciągłego doskonalenia system zarządzania bhp.

 Równocześnie podkreśla się, że procedury, które opisują sposób realizacji działań lub procesów mogą, ale nie muszą być udokumentowane.





 8-1. slajd 35

Zakres udokumentowanych informacji w systemie zarządzania bhp może być różny w różnych organizacjach i zależy przede wszystkim od wielkości i rodzaju działalności organizacji, a także od wdrażanych procesów i ich interakcji. 
Udokumentowane informacje sporządzane w systemie zarządzania bhp powinny być  datowane i łatwe do identyfikacji, przeglądane i zatwierdzane. W procesie ich nadzorowania należy zapewnić, że są one:
• dostępne w tych miejscach, w których są one potrzebne i w tym czasie, kiedy są potrzebne,odpowiednio chronione (np. przed utratą poufności, niewłaściwym zastosowaniem, itp.),odpowiednio rozpowszechniane,w razie potrzeby aktualizowane,
• wycofywane z użycia lub zabezpieczone przed ich użyciem, jeżeli stracą aktualność.

Należy zapewnić, że pracownicy i/lub ich przedstawiciele mają dostęp do odpowiednich udokumentowanych informacji  dostęp, z zapewnieniem zasad poufności i ochrony danych osobowych.

Należy dążyć do tego, aby udokumentowane informacje były opracowane w zwięzły sposób, zrozumiały dla osób, które mają z nich korzystać

8-1.4. DZIAŁANIA OPERACYJNE W ZARZĄDZANIU BHP

8-1.4.1. Planowanie i nadzorowanie działań operacyjnych  w systemie zarządzania bhp

W systemie zarządzania bhp zgodnym z normą ISO 45001 należy   zaplanować,  wdrożyć  i  nadzorować odpowiednie, składające się na ten system procesy, a także realizować zaplanowane działania. Warunkiem właściwego wdrażania tych procesów i działań jest w szczególności:

1. ustalenie kryteriów realizacji procesów; nadzorowanie procesów zgodnie z przyjętymi kryteriami; utrzymywanie i przechowywanie udokumentowanych  informacji  w  zakresie  niezbędnym do wykazania, że procesy zostały zrealizowane tak, jak planowano,
2. dostosowywanie pracy do pracowników.

Podstawowym celem nadzorowania procesów jest poprawa stanu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, w szczególności dzięki eliminowaniu zagrożeń lub, jeżeli to niemożliwe, przez ograniczanie związanego z nimi ryzyka dla bezpieczeństwa i zdrowia. W normie ISO 45001 zwraca się uwagę na konieczność stosowania w procesie (procesach) wdrażanym (wdrażanych) w celu eliminowania zagrożeń i ograniczenia ryzyk dla bezpieczeństwa i zdrowia obowiązującej, zgodnej z wymaganiami prawnymi, następującej hierarchii środków ochrony:

1. eliminowanie zagrożeń;zastępowanie przez mniej zagrażające procesy, działania, materiały lub wyposażenie;wykorzystywanie środków ochrony zbiorowej i reorganizacji pracy;stosowanie środków administracyjnych, w tym szkoleń;
2. stosowanie odpowiednich środków ochrony indywidualnej.


 8-1. slajd 36

8-1.4.2. Zarządzanie zmianami w systemie zarządzania bhp

W systemie zarządzania bhp należy ustanowić procesy w celu wdrażania i nadzorowania zmian, zarówno tymczasowych, jak i stałych, które mogą wpływać na wyniki w zakresie bhp. Zmiany te mogą dotyczyć w szczególności:

• wyrobów i usług, procesów, w tym lokalizacji środowiska pracy i jego otoczenia, organizacji pracy, warunków pracy, wyposażenia stanowiska pracy i osób pracujących,wymagań prawnych i innych,wiedzy o zagrożeniach i ryzyku,
• technologii.

Wynikiem zmian mogą być zarówno szanse, jak i zagrożenia.
W przypadku wystąpienia zmian niezamierzonych należy dokonywać przeglądów ich skutków i podejmować działania prowadzące do ograniczenia ich ewentualnych skutków niepożądanych.  



 8-1. slajd 37




8-1.4.3. Zamawianie wyrobów i usług w systemie zarządzania bhp

Na bezpieczeństwo i higienę pracy na terenie przedsiębiorstwa mogą mieć wpływ również działania dostawców wyrobów i usług (podwykonawców, osób wykonujących prace outsourcowane). W związku z tym należy zapewnić, że spełniają oni wymagania w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązujące w przedsiębiorstwie lub inne, przynajmniej równorzędne. W tym celu konieczne jest:

• ustanowienie i wdrożenie odpowiednich procesów w celu identyfikacji zagrożeń i oceny oraz ograniczania ryzyka związanego z działaniami dostawców wyrobów i usług, które mogą wpływać na bezpieczeństwo i ochronę zdrowia osób pracujących w  organizacji i innych zainteresowanych stron, a także zagrożeń i ryzyka związanego z działaniami organizacji, które mogą wpływać na tych dostawców,
• zapewnienie, że dostawcy spełniają wymagania systemu zarządzania bhp wdrożonego w organizacji i uwzględniać te wymagania przy ich wyborze. 

W normie ISO 45001 zwrócono uwagę na coraz częściej wykorzystywany w organizacjach outsourcing. W przypadku, gdy organizacja korzysta z outsourcingu i powierza wykonywanie części procesów jednostkom zewnętrznym, konieczne jest zapewnienie, że procesy te są zgodne z wymaganiami prawnymi i odpowiednio nadzorowane. Sposób ich nadzorowania powinien zostać określony w systemie zarządzania bhp. Należy również określić potencjalny wpływ outsourcingu na bezpieczeństwo i ochronę zdrowia w organizacji. Zalecane jest przy tym konsultowanie się z jednostkami zewnętrznymi, realizującymi działania w ramach outsourcingu.





 8-1. slajd 38



 8-1. slajd 39




8-1.4.4. Gotowość i reagowanie na sytuacje awaryjne w systemie zarządzania bhp

Wszystkie działania w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy powinny być skierowane przede wszystkim na aktywne zapobieganie zagrożeniom. Oznacza to, że każde zagrożenie powinno zostać zidentyfikowane, a związane z nim ryzyko odpowiednio ograniczone przed wystąpieniem jego niekorzystnych skutków. Jednak trudno jest zakładać, że wprowadzenie systemu zarządzania doprowadzi do całkowitego wyeliminowania wypadków przy pracy. Dlatego w każdym systemie zarządzania bhp należy opracować odpowiednie procedury gotowości i reagowania na wypadki przy pracy i awarie, które pozwalają na ograniczenie skutków wypadku lub awarii, jeżeli takie wystąpią.Podstawowe zasady postępowania w razie wystąpienia wypadku przy pracy określają przepisy prawa. Wymagają one zapewnienia w przedsiębiorstwie sprawnie funkcjonującego systemu pierwszej pomocy oraz środków niezbędnych do udzielenia tej pomocy. Jeżeli dojdzie do wypadku przy pracy obowiązkiem pracodawcy jest przeciwdziałać zagrożeniom oraz zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobom poszkodowanym, ustalić okoliczności i przyczyny wypadku i zastosować środki zapobiegające podobnym wypadkom. O zaistnieniu  wypadku śmiertelnego, ciężkiego lub zbiorowego należy zawiadomić inspektora pracy i prokuratora.
W przypadku działalności stwarzającej możliwość wystąpienia nagłego niebezpieczeństwa dla zdrowia i życia pracowników przepisy prawa wymagają zapewnienia odpowiednich środków, umożliwiających właściwe reagowanie w razie jego wystąpienia, takich jak urządzenia i sprzęt ratowniczy, a także przygotowania do prowadzenia akcji ratunkowej odpowiednio przeszkolonych osób. Ustalone być również powinny w przedsiębiorstwie zasady postępowania w przypadku wystąpienia pożaru lub klęski żywiołowej.
W systemie zarządzania bhp zgodnym z normą ISO 45001 należy identyfikować potencjalne sytuacje awaryjne i oceniać związane z nimi ryzyko oraz utrzymywać procesy w celu wyeliminowania lub ograniczenia tego ryzyka. W procesach tych uwzględnić należy:

• odpowiednie reagowanie w sytuacjach awaryjnych oraz pierwszą pomoc,okresowe sprawdzanie zdolności do reagowania,ocenę ustalonych procedur reagowania oraz wprowadzanie do nich, w razie potrzeby, zmian,komunikowanie się i dostarczenie odpowiednich informacji wszystkim pracownikom, w tym informacji o ich obowiązkach i odpowiedzialności,zapewnienie szkolenia dotyczącego postępowania w sytuacjach awaryjnych i pierwszej pomocy,
• komunikowanie odpowiednich informacji podwykonawcom, osobom odwiedzającym organizację, służbom ratowniczym oraz jednostkom administracji i władzom oraz społeczności lokalnej.

 
Konieczne jest utrzymywanie udokumentowanych informacji dotyczących procesu oraz planów postępowania w sytuacjach awaryjnych.





 8-1. slajd 40



 8-1. slajd 41

8-1.5. OCENA WYNIKÓW I CIĄGŁE DOSKONALENIE W ZARZĄDZANIU BHP

 

8-1.5.1. Monitorowanie, pomiary, analiza i ocena wyników w systemie zarządzania bhp

Monitorowanie polega na określeniu statusu systemu, procesu lub działania. Do określenia  statusu  może  być  potrzebne  sprawdzenie,  nadzorowanie  lub  szczegółowa obserwacja. Pomiar to proces określania wartości.
W każdym systemie zarządzania bhp konieczne jest wdrożenie i utrzymywanie procesów służących monitorowaniu, pomiarom i ocenie. W szczególności określić należy:

• co powinno być monitorowane, zwracając przy tym uwagę na wymagania przepisów prawa i inne wymagania, które mają zastosowanie w organizacji, ryzyka i szanse oraz działania podejmowane w wyniku ich analizy oraz ustalone cele bhp,jakie będą kryteria oceny osiąganych wyników,jakie będą metody monitorowania, pomiaru, analizy i oceny wyników,
• kiedy wykonywane będą pomiary, analizy i oceny wyników oraz kiedy i komu będą one komunikowane.  


 8-1. slajd 42



 8-1. slajd 43



Do monitorowanych aspektów bhp należeć mogą w szczególności:

• stopień osiągnięcia celów bhp,badania lekarskie pracowników,badania środowiska pracy,wypadki przy pracy i choroby związane z pracą,  stosowanie środków ochrony indywidualnej przez pracowników,
•   przestrzeganie przez pracowników ustalonych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, itp.

W normie ISO 45001 zwrócono szczególną uwagę na wdrożenie i utrzymywanie w systemie zarządzania bhp procesu oceny zgodności z wymaganiami prawa i innymi wymaganiami, do spełnienia których organizacja się zobowiązała. W procesie tym należy zwrócić uwagę na:

• określenie częstości i metod oceny zgodności,ocenę zgodności oraz, w razie potrzeby, wynikające z niej działania korygujące,utrzymywanie wiedzy i zrozumienia stanu zgodności z obowiązującymi wymaganiami,
• utrzymywanie udokumentowanych informacji dotyczących wyników oceny zgodności.    

 

8-1.5.2. Wskaźniki do monitorowania i oceny procesów oraz wyników w systemie zarządzania bhp

Ogólnie rzecz biorąc, monitorowanie i ocena w systemie zarządzania bhp obejmuje (rys.7):

• środowisko pracy i występujące w nim zagrożenia,  działania realizowane w ramach zarządzania bhp,
• osiągane wyniki, w tym wypadki przy pracy i choroby związane z pracą.

Wskaźniki wiodące

Wskaźniki wynikowe

WARUNKI WEJŚCIOWE
Warunki pracy

PROCESY
Działania skierowane na ograniczanie ryzyka

WYJŚCIA
Wypadki przy pracy
Choroby związane
z pracą

Rys.7. Wskaźniki wynikowe i wiodące w monitorowaniu bhp

Środowisko pracy i występujące w nim zagrożenia, a także działania realizowane w ramach zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, mogą być oceniane z wykorzystaniem wskaźników wiodących. Wskaźniki te służą więc do monitorowania aktywnego. Osiągane wyniki, które w przypadku bezpieczeństwa i higieny pracy charakteryzuje się przede wszystkim przez wszystkim występujące w tym obszarze zdarzenia niepożądane - takie jak np. wypadki przy pracy lub choroby związane z pracą - mogą być oceniane z wykorzystaniem wskaźników wynikowych. Wskaźniki te służą więc do monitorowania reaktywnego.

Wskaźniki wynikowe i wiodące do oceny funkcjonowania w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy powinny być ustalane w procesach planowania, który obejmuje ustalanie celów, którym przypisuje się wskaźniki  i określanie planów ich osiągania. Ustalane cele powinny być mierzalne, co oznacza, że konieczne jest przypisanie im wskaźników, które umożliwiają ocenę stopnia ich realizacji.
Ustalane w procesie planowania cele, wskaźniki i plany mogą się odnosić do różnych jednostek organizacyjnych i działań przedsiębiorstwa oraz do różnych okresów czasu. Cele, które mają być osiągnięte w dłuższym czasie (na ogół dłuższym niż rok) i są związane bezpośrednio z realizacją ustalonej polityki; są one często nazywane celami ogólnymi [6]. Cele te ustala kierownictwo najwyższego szczebla. Określają one pożądaną sytuację docelową (np. zmniejszenie liczby wypadków przy pracy, zmniejszenie liczby osób zatrudnionych w warunkach zagrożenia, poprawa jakości życia w pracy itp.). Tego rodzaju celom przypisywane są często wskaźniki wynikowe, które określają, o ile ma się zmniejszyć na przykład liczba wypadków przy pracy czy też absencja chorobowa, albo o ile mają wzrosnąć wskaźniki charakteryzujące jakość życia w pracy. Aby osiągnąć każdy z celów ogólnych konieczne jest określenie szeregu celów szczegółowych, które odnoszą się do realizacji konkretnych działań i są celami średnio- lub krótkoterminowymi. Cele te są z reguły ustalane przez kierownictwo średniego szczebla. Przypisuje się im na ogół wskaźniki wiodące, które pozwalają na monitorowanie stopnia ich osiągnięcia. Z kolei przypisane celom ogólnym wskaźniki wynikowe pozwalają ocenić, czy przyjęte i zrealizowane plany są skuteczne, a ich monitorowanie i analiza pozwala na aktualizację przyjętych celów szczegółowych.

8-1.5.3. Audyt systemu zarządzania bhp

Audyt to systematyczny i udokumentowany proces uzyskiwania dowodów z audytu (zapisów lub innych, możliwych do zweryfikowania informacji) oraz ich obiektywnej oceny w celu określenia stopnia spełnienia kryteriów audytu przegląd zarządzania; kryteria te określa zestaw polityk, procedur lub wymagań, stosowanych jako odniesienie. Audyt  może  być audytem  wewnętrznym  (strony  pierwszej)  audytem  zewnętrznym  (strony drugiej lub strony trzeciej), i może być audytem połączonym (obejmującym co najmniej dwie dziedziny). Audyt  wewnętrzny  jest  prowadzony  przez  samą organizację lub w jej imieniu przez stronę zewnętrzną.




 8-1. slajd 44

W systemie zarządzania bhp konieczne jest opracowanie, wdrożenie i utrzymywanie programu audytów wewnętrznych, określającego częstość, metody, zakres odpowiedzialności i wymagania odnośnie konsultowania, planowania i raportowania. Przy opracowywaniu programu audytów należy uwzględniać [7]:
• znaczenie audytowanych procesów, wyniki poprzednich audytów,znaczące zmiany, mające wpływ na organizację,ocenę osiąganych wyników i wyniki doskonalenia,
• ryzyka dla bezpieczeństwa i zdrowia i szanse ich eliminowania lub ograniczania.

Dla każdego z zaplanowanych audytów konieczne jest określenie jego zakresu i kryteriów, a także wyznaczenie kompetentnych audytorów.





 8-1. slajd 45

W  przypadku planowania audytów wewnętrznych organizacja może przyjąć swoje własne wymagania odnośnie ich celów i zakresu, uwzględniając na przykład przyjęte polityki i priorytety, wyniki oceny ryzyk, wypadki i choroby związane z pracą, współudział pracowników, potrzeby i oczekiwania zainteresowanych stron, dojrzałość systemu zarządzania bhp czy też ocenę osiąganych wyników.  
Informacje o wynikach audytu należy przekazywać przedstawicielom kierownictwa, pracowników oraz innym zainteresowanym stronom. W odniesieniu do każdej ze zidentyfikowanych w procesie niezgodności powinny być podjęte odpowiednie działania korygujące skierowane na jej wyeliminowanie i ciągłe doskonalenie systemu zarządzania bhp. Informacje na temat programów audytów oraz ich wyników powinny być udokumentowane.  

 

8-1.5.4. Przegląd systemu zarządzania bhp

System zarządzania powinien być okresowo przeglądany przez najwyższe kierownictwo
w celu zapewnienia, że jest on odpowiedni do potrzeb i skuteczny. Przedmiotem przeglądu powinny być w szczególności następujące zagadnienia:

• realizacja działań wynikających z poprzednich przeglądów;zmiany w otoczeniu zewnętrznym i wewnętrznym organizacji, dotyczące w szczególności wymagań przepisów prawa i innych wymagań, do spełnienia których organizacja się zobowiązała, ryzyk i szans, a także stopnia osiągnięcia ustalonych celów;informacje o osiąganych wynikach; współudział pracowników;wyniki audytów;wyniki oceny zgodności z wymaganiami prawa;ryzyka i szanse;komunikowanie się z zainteresowanymi stronami;
• dostępność zasobów potrzebnych do utrzymywania skutecznego systemu zarządzania bhp.


 8-1. slajd 46


Wynikiem przeglądu zarządzania powinny być odpowiednie decyzje dotyczące ewentualnych zmian w systemie zarządzania bhp, w działaniach skierowanych na osiąganie ustalonych celów, a także ciągłego doskonalenia systemu zarządzania bhp.
 8-1. slajd 47



 8-1. slajd 47

Wyniki przeglądu zarządzania powinny być udokumentowane i zakomunikowane przedstawicielom pracowników.

 

8-1.5.5. Doskonalenie systemu zarządzanie bhp

W dążeniu do doskonalenia systemu zarządzania bhp należy identyfikować szanse dla tego systemu i wdrażać działania ukierunkowane na osiąganie zamierzonych wyników. Konieczne jest w szczególności ustanowienie, wdrożenie i utrzymywanie procesów w celu identyfikowania występujących incydentów i niezgodności oraz odpowiedniego postępowania w razie ich wystąpienia. 





 8-1. slajd 48

Konieczne jest prowadzenie w sposób ciągły działań skierowanych na eliminowanie występujących niezgodności, w tym przede wszystkim wypadków przy pracy i chorób związanych z pracą. Działania takie są prowadzone przede wszystkim w procesie postępowania z niezgodnościami, który obejmuje ich raportowanie, badanie i podejmowanie odpowiednich działań korygujących.
W systemie zarządzania bhp zgodnym z normą ISO 45001 w przypadku wystąpienia incydentu lub niezgodności zapewnić należy:
• odpowiednie reagowanie, w tym nadzorowanie, korygowanie i usuwanie skutków; identyfikację, przy współudziale pracowników i innych zainteresowanych stron, przyczyn źródłowych incydentu lub niezgodności i ocenę potrzeby podjęcia działań korygujących w celu wyeliminowania ich przyczyn źródłowych;określenie i wdrożenie niezbędnych działań korygujących, z uwzględnieniem obowiązującej hierarchii stosowania środków ograniczających ryzyko;przegląd oceny ryzyka dla bezpieczeństwa i zdrowia lub dla systemu zarządzania bhp, uwzględniający nowe lub zmienione warunki;jeżeli okaże się to potrzebne, wprowadzenie niezbędnych zmian do systemu zarządzania bhp;
• dokonywać przeglądów skuteczności każdego podejmowanego działania.   

Informacje dotyczące incydentów i niezgodności, a także podjętych w wyniku ich badania działań oraz oceny ich skuteczności powinny być udokumentowane i zakomunikowane odpowiednim osobom, w tym przedstawicielom pracowników oraz odpowiednim zainteresowanym stronom. W celu zapobiegania incydentom i niezgodnościom oraz poprawy wyników osiąganych w systemie zarządzania bhp system ten jako całość oraz jego elementy powinny być w sposób ciągły doskonalone. Proces ciągłego doskonalenia powinien w szczególności uwzględniać:

• kontekst organizacji,współudział i konsultacje,działania skierowane na eliminowanie lub ograniczanie ryzyk i wykorzystywanie szans,cele i plany,informowanie i komunikowanie się,monitorowanie, pomiary, analizę i ocenę ich wyników,audyt wewnętrzny,
• przegląd zarządzania.


 8-1. slajd 49


W procesie tym należy wziąć pod uwagę możliwości wykorzystania szans doskonalenia systemu, do których należą między innymi nowe rozwiązania techniczne i organizacyjne oraz dobre praktyki, których stosowanie może prowadzić np. do poprawy warunków pracy lub kultury bezpieczeństwa i przedsiębiorstwie. Podkreślić należy, że wykorzystywanie najnowszych osiągnięć nauki i techniki w działaniach prewencyjnych jest również obowiązkiem wynikającym z przepisów prawa.

8-1.6. Literatura

1. Pawłowska Z.: Ocena skuteczności działań w zakresie doskonalenia zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwach, Bezpieczeństwo Pracy - nauka i praktyka, 2/2007, str. 8-10
2. Pawłowska Z.: System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - wpływ na partycypację bezpośrednią, Bezpieczeństwo Pracy - nauka i praktyka, 1/2009, str. 13-15
3. Podgórski D.: Methods, Standards and Models of Occupational Health and Safety Management Systems, in: Handbook of Occupational Safety and Health, Taylor Francis, 2010
4. Pawłowska Z.: Zastosowanie wskaźników wynikowych i wiodących do oceny skuteczności zarządzania bhp w przedsiębiorstwach, Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka, 12/2013, str. 16-18
5. Skrzypek E.: Jakość i efektywność, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000
6. PN-N-18001 „Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania”
7. PM-ISO 45001:2019 „Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania i wytyczne stosowania
8. PN EN ISO 9000:2015-10 Systemy zarządzania jakością - Podstawy i terminologia
9. Griffin R.W.: Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2010
10. PN-N-18004 „Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wytyczne”