8-3. Ocena ryzyka zawodowego w procesie          zarządzania bezpieczeństwem i higieną          pracy

Zofia Pawłowska

8-3.1. Pojęcie ryzyka zawodowego

Ryzyko towarzyszy każdej działalności człowieka i w powszechnym rozumieniu wiąże się z możliwością poniesienia straty. Jest ono konsekwencją występowania zagrożeń. Analizując ryzyko związane z działalnością produkcyjną trzeba wziąć pod uwagę zagrożenia powstające w systemie człowiek - obiekt techniczny - środowisko, w którym działalność ta jest realizowana. Każdy z elementów tego systemu może stanowić źródło zagrożenia i równocześnie każdego z nich mogą dotyczyć konsekwencje wywołanych zagrożeniem zdarzeń niepożądanych. W zależności od charakteru konsekwencji można mówić o ryzyku zawodowym, ryzyku środowiskowym, ryzyku utraty mienia itp. ( 8-3. slajd 3).



 8-3. slajd 3

Z każdą z tych kategorii ryzyka są związane koszty.

W odniesieniu do uczestniczącego w procesie produkcyjnym człowieka ryzyko - nazywane ryzykiem zawodowym - określa prawdopodobieństwo wystąpienia szkodliwych dla zdrowia następstw zagrożeń związanych z procesem pracy (urazów lub zachorowań), uwzględniając równocześnie ich ciężkość. Może być ono definiowane w różny sposób. Definicje ryzyka zawodowego formułowane w różnych normach i wytycznych, zestawiono w tablicy 1.  8-3.Tabl.1



 8-3.Tabl.1

Bez względu na sposób ich sformułowania wszystkie definicje ryzyka zawodowego ujmują równocześnie dwa elementy: prawdopodobieństwo wystąpienia urazu lub choroby wskutek zagrożenia występującego w środowisku pracy (również w przypadku, gdy w definicji występuje określenie „szkoda”, odnosi się ona do zdrowia pracownika) oraz ich następstwa, czyli ciężkość urazu lub choroby. Ryzyko to ponosi pracownik w związku z wykonywaną przez niego pracą.

8-3.2. Proces oceny ryzyka zawodowego

Zgodnie z wymaganiami prawa ocena ryzyka zawodowego jest podstawowym narzędziem, które wykorzystywać powinien pracodawca w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników i poprawy warunków pracy. Powinna ona stanowić główny element każdego systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, bez względu na to, czy jest to system wdrażany zgodnie z wymaganiami prawa, czy też na zasadach dobrowolności. ( 8-3. slajd 6).



 8-3. slajd 6

Ocena ryzyka zawodowego jest systematycznym badaniem wszystkich aspektów pracy, które jest przeprowadzane w celu stwierdzenia, jakie zagrożenia w środowisku pracy mogą być powodem urazu lub pogorszenia się stanu zdrowia pracownika i czy zagrożenia te można wyeliminować, a jeżeli nie – jakie środki ochronne należy podjąć w celu ograniczenia ryzyka związanego z tymi zagrożeniami.

W procesie oceny ryzyka zawodowego wyodrębnia się często dwa etapy (rys. 1): analizę ryzyka i wyznaczanie jego dopuszczalności, czyli podejmowanie decyzji o możliwości przyjęcia ryzyka lub konieczności jego wyeliminowania lub ograniczenia.


Analiza ryzyka zawodowego obejmuje zebranie potrzebnych informacji, identyfikację zagrożeń oraz oszacowanie związanego z nimi ryzyka. Może być ona zobiektywizowana dzięki oparciu jej na podstawach naukowych, tworzonych przez specjalistów z różnych dziedzin, takich jak na przykład toksykologia, inżynieria bezpieczeństwa, statystyka, psychologia. Dzięki ich pracom można właściwie identyfikować zagrożenia i przewidywać ich następstwa, a w szczególności ich wpływ na organizm człowieka.

W kolejnym etapie procesu oceny, który nazywa się często wyznaczaniem dopuszczalności ryzyka zawodowego, podejmuje się decyzję o zaakceptowaniu ryzyka lub konieczności obniżenia jego poziomu. Podstawowym kryterium dopuszczalności ryzyka zawodowego są wymagania przepisów prawa. Określają one poziomy ryzyka dopuszczalnego, ustalane z uwzględnieniem szeregu różnych czynników, z których za najistotniejsze można uznać względy ekonomiczne oraz społeczne spostrzeganie ryzyka. Ryzyko zawodowe może być spostrzegane w różny sposób, przy czym nie zawsze decydują o tym oceny obiektywne. Ryzyko katastrofy, które może się zdarzyć raz na kilkadziesiąt lat i w której może ucierpieć kilkaset osób jest na ogół oceniane jako wyższe niż ryzyko wypadku, którego ofiarami będzie kilka osób i który może wystąpić raz w ciągu roku. Na sposób spostrzegania ryzyka zawodowego ma również niewątpliwy wpływ znajomość zagrożenia, a także przekonanie o skuteczności lub nieskuteczności stosowanych środków, które chronią przed jego możliwymi skutkami.

Zasady przeprowadzania i dokumentowania oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy określają wytyczne i normy, do których należy polska norma PN-N-18002 „Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego”. Wytyczne wskazują elementy istotne z punktu widzenia poprawności i skuteczności oceny oraz takie zasady jej organizowania, których zastosowanie może się przyczynić do zwiększenia zaangażowania pracowników w problemy bezpieczeństwa i higieny pracy, a tym samym do zwiększenia skuteczności wynikających z oceny ryzyka zawodowego działań.


Przebieg oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy:

Ocena ryzyka zawodowego może być traktowana jako proces wieloetapowy i przeprowadzana „krok po kroku” (rys.3). Wykonując ją należy kolejno:

• zebrać informacje, niezbędne do oceny ryzyka,

• przeanalizować zebrane informacje i zidentyfikować występujące na stanowisku zagrożenia,

• oszacować ryzyko związane ze zidentyfikowanymi zagrożeniami,

• ocenić, czy ryzyko związane ze zidentyfikowanymi zagrożeniami można zaakceptować, biorąc pod uwagę ustalone kryteria,

• sformułować zalecenia odnośnie działań eliminujących lub ograniczających ryzyko,

• skonsultować z pracownikami lub ich przedstawicielami wyniki oceny i poinformować pracowników o tych wynikach.

 

Do oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy potrzebne są przede wszystkim informacje na temat:

• lokalizacji stanowiska i/lub realizowanych na nim zadań,

• osób, pracujących na stanowisku, ze szczególnym uwzględnieniem tych pracowników, dla których ryzyko zawodowe związane z oddziaływaniem zagrożeń może być większe od przeciętnego, takich jak np. kobiety w ciąży, młodociani, osoby strsze lub niepełnosprawni,

• stosowanych środków pracy, materiałów i wykonywanych operacji technologicznych,

• wykonywanych czynności oraz czasu i sposobu ich wykonywania przez pracujące na stanowisku osoby,

• zagrożeń, które już zostały zidentyfikowane i ich źródeł,

• możliwych skutków występujących zagrożeń,

• stosowanych środków ochrony,

• wypadków i chorób zawodowych, którym uległy pracujące na stanowisku osoby,

• wymagań przepisów prawnych i norm, określających minimalne wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy na analizowanym stanowisku.

Źródłami tych informacji mogą być:

• dane techniczne o wykorzystywanych na stanowisku maszynach i urządzeniach, otrzymane od producenta lub dostawcy,

• procedury technologiczne i instrukcje robocze,

• wyniki pomiarów czynników zagrażających (szkodliwych i niebezpiecznych, a także uciążliwych), występujących na stanowisku pracy,

• rejestry wypadków i chorób zawodowych,

• literatura naukowo – techniczna,

• akty prawne i normy techniczne.

 

Poza dokumentacją cennych informacji o analizowanym stanowisku mogą dostarczyć:

• obserwacja środowiska pracy,

• obserwacja zadań wykonywanych na stanowisku pracy,

• obserwacja zadań wykonywanych poza stanowiskiem pracy,

• obserwacja przebiegu pracy (sprawdzenie, czy praca jest wykonywana zgodnie z ustalonymi procedurami),

• wywiady z pracownikami,

• obserwacja czynników zewnętrznych, które mogą wpłynąć na stanowisko pracy
(np. prace wykonywane przez pracowników zewnętrznych),

• analiza czynników psychologicznych, społecznych i fizycznych, które mogą wywołać stresy oraz ich związków z organizacją i środowiskiem pracy,

• analiza organizacji działań, których celem jest zapewnienie właściwych warunków pracy.

 

Identyfikacji zagrożeń dokonuje się na podstawie analizy zebranych informacji. Na tym etapie zespół oceniający powinien przede wszystkim wykorzystać dotychczasową wiedzę na temat występujących na analizowanym stanowisku zagrożeń. W każdym przypadku celowe jest sprawdzenie, czy zostały one prawidłowo zidentyfikowane i czy dostępne informacje (np. wyniki pomiarów odpowiednich parametrów, charakteryzujących zagrożenie) są wystarczające do oceny ryzyka związanego z zagrożeniem.


Nie można się jednak ograniczyć do ewidencji zagrożeń już znanych. Systematyczna analiza informacji prowadzi często do wykrycia zagrożeń nowych, dotychczas nie zidentyfikowanych. Analizę tę można przeprowadzać w różny sposób. Ważne jest, aby przyjęta przez zespół metoda postępowania na etapie identyfikacji zagrożeń uwzględniała wszystkie problemy związane z wykonywaną na stanowisku pracą.
Do identyfikacji zagrożeń na stanowiskach pracy wykorzystuje się najczęściej listy kontrolne, w których wymienione są podstawowe czynniki szkodliwe, niebezpieczne i uciążliwe mogące wystąpić na stanowisku pracy. Listy takie powinny mieć charakter otwarty i umożliwiać dopisywanie nowych, nie uwzględnionych wcześniej zagrożeń. Na liście zaznacza się te czynniki, które występują na analizowanym stanowisku i dopisuje czynniki nowe. Typowym przykładem list kontrolnych są listy opracowywane w celu oceny stanowisk pracy z monitorami ekranowymi lub listy pytań do oceny bezpieczeństwa maszyn i innych urządzeń technicznych. Opracowywane są również listy pytań kontrolnych dla małych przedsiębiorstw o różnych profilach działalności, które pozwalają na zidentyfikowanie typowych dla tych przedsiębiorstw zagrożeń i równocześnie pomagają w zastosowaniu właściwych środków ochrony.


Przeprowadzając identyfikację nie należy poświęcać zbyt wiele uwagi tym zagrożeniom, które w sposób oczywisty nie wywołają żadnych szkodliwych następstw. Jeżeli natomiast na stanowisku można zaobserwować występowanie zdarzeń niepożądanych, takich jak na przykład powtarzające się złe samopoczucie osób wykonujących pracę i ich częsta absencja, których przyczyny nie można ustalić, konieczne jest opisanie występującego problemu i przeprowadzenie jego dokładniejszej analizy. Może się wówczas okazać potrzebne wykorzystanie wiedzy dodatkowych specjalistów i zastosowanie bardziej sformalizowanych metod analizy.

Oszacowanie związanego ze zidentyfikowanym zagrożeniem ryzyka zawodowego polega na ustaleniu prawdopodobieństwa wystąpienia niepożądanych następstw tego zagrożenia (urazu, pogorszenia stanu zdrowia) i ciężkości tych następstw.


Prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń niepożądanych można określać na przykład na podstawie danych statystycznych. Wielkość strat, którymi w odniesieniu do człowieka są szkodliwe skutki zdrowotne szacuje się na podstawie doświadczeń z analizy wypadków i zdarzeń prawie wypadkowych (dla zagrożeń powodowanych czynnikami niebezpiecznymi) albo na podstawie wyników badań eksperymentalnych lub danych epidemiologicznych (dla czynników szkodliwych i uciążliwych).

Do oszacowania ryzyka zawodowego można także wykorzystywać opinie ekspertów i pracowników. W każdym przypadku oszacowania są obarczone niepewnością, związaną przede wszystkim z przypadkowym charakterem zdarzeń i sposobem wyznaczania szkodliwych następstw zagrożeń dla zdrowia człowieka. Ponieważ ustalenie prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia niepożądanego o określonych następstwach rzadko bywa możliwe, do szacowania ryzyka zawodowego stosuje się na ogół wskaźniki opisujące w sposób ogólny zakres prawdopodobieństwa wystąpienia oraz wielkość strat.

W polskiej normie PN-N-18002:2000 zaleca się oszacowanie ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej, zgodnie z tablicą 1  (8-3. slajd 8) lub w skali pięciostopniowej, zgodnie z tablicą 2  (8-3. slajd 8a).



 (8-3. slajd 8)



 (8-3. slajd 8a)

Ciężkość szkodliwych następstw zagrożenia i prawdopodobieństwo ich wystąpienia można określić stosując następujące wskazówki:
• do następstw o małej szkodliwości zalicza się te urazy i choroby, które nie powodują długotrwałych dolegliwości,

• do następstw o średniej szkodliwości zalicza się te urazy i choroby, które powodują niewielkie, ale długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwości i są związane z krótkimi okresami absencji,

• do następstw o dużej szkodliwości zalicza się te urazy i choroby, które powodują ciężkie i stałe dolegliwości i/lub śmierć,

• do mało prawdopodobnych zalicza się te następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika,

• do prawdopodobnych zalicza się te następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż kilkakrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika,

• do wysoce prawdopodobnych zalicza się te następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić wielokrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika.

 

Tam gdzie jest to możliwe, zaleca się oszacować ryzyko zawodowe na podstawie wartości wielkości charakteryzujących narażenie pracownika na oddziaływanie czynników szkodliwych. Ogólne wskazówki do oszacowania ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej na podstawie wartości wielkości charakteryzujących narażenie przedstawiono w tablicy 3. (8-3. slajd 3b).



 (8-3. slajd 3b)

Ogólną zasadą jest, że ryzyko szacuje się jako duże wówczas, gdy narażenie pracownika przekracza poziom ustalony w przepisach lub normach technicznych; ryzyko jest średnie, jeżeli spełnione są wymagania przepisów i norm, lecz istnieje pewne prawdopodobieństwo wystąpienia szkodliwych następstw zagrożenia; ryzyko jest małe, jeżeli jesteśmy niemal pewni, że następstwa te nie wystąpią. Na przykład dla tych czynników, dla których określono najwyższe dopuszczalne wartości stężeń lub natężeń (NDS lub NDN) ryzyko może być oszacowane jako duże wówczas, jeżeli parametr charakteryzujący narażenie pracownika przekracza te wartości NDS lub NDN. Natomiast jeżeli parametr charakteryzujący narażenie nie przekracza połowy NDS lub NDN, ryzyko można oszacować jako małe.

Po oszacowaniu ryzyka należy wyznaczyć jego dopuszczalność, czyli odpowiedzieć na pytanie: „Czy ryzyko jest dopuszczalne, czyli czy można go zaakceptować i pracować w określonych warunkach bez szkody dla zdrowia?”. Decyzja o przyjęciu ryzyka lub konieczności zastosowania odpowiednich środków w celu jego redukcji wiąże się z ustaleniem kryteriów oceny. Podstawowym kryterium, które jest podstawą podejmowania decyzji o akceptacji ryzyka lub konieczności jego obniżenia są wymagania obowiązujących przepisów i norm technicznych.


Na ogół uznaje się, że ryzyko jest odpowiednio kontrolowane i można je zaakceptować, jeżeli w wyniku oceny można stwierdzić, że:


• spełnione są wymagania obowiązujących przepisów,

• uwzględniono wymagania norm,

• zasady ograniczania ryzyka są właściwie stosowane i że zapewniając ochronę pracowników uwzględniono najnowsze osiągnięcia techniki.

Jeżeli stwierdza się, że obowiązujące wymagania nie są spełnione, ryzyka nie można zaakceptować. Na przykład ryzyko związane z obecnością w powietrzu na stanowisku pracy szkodliwych substancji chemicznych o stężeniu przekraczającym ustaloną wartość najwyższego stężenia dopuszczalnego należy uznać za niedopuszczalne. Oznacza to, że bez zastosowania odpowiednich środków ochrony praca w narażeniu na te czynniki zagraża zdrowiu pracownika. Dopiero zastosowanie odpowiedniej wentylacji oraz (jeżeli to nie wystarczy lub jest niemożliwe) środków ochrony układu oddechowego umożliwia wykonywanie tej pracy bez szkody dla zdrowia. Można wówczas uznać, że ryzyko zostało obniżone do poziomu akceptowalnego. W niektórych przypadkach spełnienie wymagań prawa nie musi być równoznaczne ze stwierdzeniem, że ryzyko zawodowe jest dopuszczalne. Dzieje się tak często w przypadku osób szczególnie podatnych na oddziaływanie zagrożeń, takich jak np. osoby starsze, niepełnosprawne, czy też kobiety w ciąży.

 

8-3.3. Planowanie działań wynikających z oceny ryzyka zawodowego

Na podstawie wyników oceny ryzyka zawodowego powinny być planowane i wdrażane odpowiednie rozwiązania techniczne i organizacyjne w celu jego ograniczania. Rozwiązania te powinny:

• być dostosowane do występujących zagrożeń i związanego z nimi ryzyka zawodowego;

• być okresowo przeglądane i w razie potrzeby modyfikowane;

• spełniać wymagania krajowych przepisów prawnych oraz być zgodne z dobrą praktyką;

• uwzględniać aktualny stan wiedzy.

Rozwiązania te powinny być planowane i wdrażane w pierwszej kolejności w tych obszarach, w których występuje ryzyko niedopuszczalne i w których konieczne jest doskonalenie stosowanych środków ochrony. W strefie ryzyka dopuszczalnego stosuje się zasadę jego obniżania do poziomu tak niskiego, jak to jest ekonomicznie i praktycznie uzasadnione (rys. 4). (8-3. slajd 9).



 (8-3. slajd 9)

Planując działania zmierzające do ograniczenia ryzyka zawodowego należy w szczególności uwzględnić potrzebę:

• likwidowania zagrożeń u źródeł ich powstawania;

• dostosowania warunków i procesów pracy do możliwości pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy - z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia negi atywnego wpływu takiej pracy na zdrowie pracowników;

• stosowania nowych rozwiązań technicznych;

• zastępowania niebezpiecznych procesów technologicznych, urządzeń, substancji i innych materiałów - bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;

• nadawania priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;

• instruowania pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.


Wyniki oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy powinny być brane pod uwagę przy ustalaniu potrzebnych kompetencji i potrzeb szkoleniowych oraz informacyjnych. Jest to szczególnie istotne w przypadku stanowisk, na których wykonywane są prace wymagające szczególnych predyspozycji fizycznych, psychicznych lub specjalistycznego szkolenia i wynikających z jego odbycia uprawnień. Niekiedy odpowiedni dobór pracownika do pracy stanowi warunek obniżenia ryzyka do poziomu akceptowalnego, zwłaszcza w przypadku prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej.

 

Przed realizacją zaproponowanego przez zespół oceniający ryzyko planu działań należy dokonać jego przeglądu w celu stwierdzenia:

• Czy proponowane działania doprowadzą do oczekiwanego obniżenia poziomu ryzyka?

• Czy w wyniku realizacji planu nie powstaną nowe zagrożenia?

• Czy można wybrać inne, bardziej opłacalne rozwiązania?

• Co sądzą pracownicy o potrzebie wprowadzenia i skuteczności planowanych środków?

• Czy planowane środki będą stosowane w praktyce?


Po wprowadzeniu tych środków konieczne jest sprawdzanie ich skuteczności i przeprowadzanie w razie potrzeby działań korygujących.

8-3.4. Rola oceny ryzyka zawodowego w procesie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

Ocena ryzyka zawodowego jest uważana za podstawowy sposób aktywnego monitorowania środowiska pracy i umożliwia wyeliminowanie bądź ograniczenie zagrożeń, zanim jeszcze wystąpią ich negatywne następstwa. W procesie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy odgrywa ona ważną rolę, dostarczając informacji niezbędnych do podejmowania decyzji dotyczących działań zapobiegawczych lub korygujących. Aby informacje te były aktualne, ocena powinna być przeprowadzana okresowo, z częstotliwością zależną od potrzeb organizacji, która jest uwarunkowana przede wszystkim wymaganiami obowiązujących przepisów oraz rodzajem występujących zagrożeń. Ocenę ryzyka powinno się przeprowadzać także w następujących sytuacjach:

• na etapie projektowania nowych działań, wyrobów i usług
• po wprowadzeniu nowych działań, wyrobów i usług
• przed wprowadzeniem zmian w działaniach, wyrobach i usługach
• po wprowadzeniu tych zmian.

Wykorzystanie wyników oceny ryzyka do planowania działań zapobiegawczych i korygujących, realizacja i sprawdzanie skuteczności tych działań powinny prowadzić do stałej poprawy warunków pracy.

Należy również zwrócić uwagę na sposób prowadzenia oceny ryzyka zawodowego w organizacji. Jeżeli będzie ona przebiegała przy współudziale pracowników, przyczyni się do zwiększenia ich zaangażowania w rozwiązywanie problemów bezpieczeństwa i higieny pracy. Zasadą jest, że każdy pracownik - w mniejszym lub większym stopniu - powinien uczestniczyć w ocenie ryzyka zawodowego na swoim stanowisku pracy. Pracownicy mogą być powoływani na członków zespołów oceniających lub tylko udzielać informacji o występujących na stanowisku zagrożeniach i sposobie, w jaki te zagrożenia spostrzegają. W każdym przypadku należy konsultować z nimi plany działań zapobiegawczych i korygujących opracowywane w wyniku oceny. Taki sposób przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego wpływa pozytywnie na postawy i zachowania pracowników, zwiększa ich wiedzę o zagrożeniach i świadomość potrzeby podejmowania działań niezbędnych do ograniczania ryzyka, a tym samym wpływa na zwiększenie skuteczności zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

8-3.5. Literatura

1. Guidelines on risk issues. The Engineering Council 1993.
2. Harms-Ringdahl L.: Safety analysis. Principles and practice in occupational safety. Great Yarmouth, Gilliard (Printers) Ltd. 1993.
3. Pawłowska Z.: Ryzyko zawodowe. W: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. Red. nauk. D. Koradecka. T. 2. Warszawa, CIOP 1999.
4. PN-N-18002: 2000 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.