6-9. Szkodliwe substancje chemiczne [A]

6-9. Substancje chemiczne

dr Małgorzata Pośniak - Centralny Instytut Ochrony Pracy- Państwowy Instytut Badawczy
dr Jolanta Skowroń - Centralny Instytut Ochrony Pracy- Państwowy Instytut Badawczy

6-9.1. Ogólna charakterystyka substancji chemicznych

(6-9.fol.1)

Substancja oznacza pierwiastek chemiczny i jego związki, w takim stanie, w jakim występują w przyrodzie lub zostaną uzyskane za pomocą procesu produkcyjnego, z wszystkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwałości oraz , wszystkimi zanieczyszczeniami powstałymi w wyniku zastosowanego procesu, wyłączając rozpuszczalniki, które można oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji [rozporządzenie CLP].

Mieszanina oznacza mieszaninę lub roztwór składający się z dwóch lub większej liczby substancji [rozporządenie CLP].

Substancje i mieszaniny stwarzające zagrożenia – substancje lub mieszaniny spełniające kryteria dotyczące zagrożeń wynikających z właściwości fizycznych, zagrożeń dla zdrowia lub środowiska określone w częściach 2–5 załącznika I (wymagania w zakresie klasyfikacji i oznakowania substancji i mieszanin stwarzających zagrożenie) do rozporządzenia CLP [2].

(6-9.fol.1)

Substancje chemiczne występują w postaci gazów, par, cieczy lub ciał stałych.
Substancja w stanie gazowym oznacza substancję, która:

ma prężność pary powyżej 300 kPa (absolutną) w temperaturze 50 °C;

lub

jest w stanie gazowym w temperaturze 20 °C i przy ciśnieniu normalnym 101,3 kPa

Substancja w stanie ciekłym oznacza substancję lub mieszaninę, która:

w temperaturze 50 °C ma prężność pary nie wyższą niż 300 kPa (3 bary);
nie przechodzi całkowicie w stan gazowy w temperaturze 20 °C i przy ciśnieniu normalnym 101,3 kPa

oraz

której temperatura topnienia lub początek temperatury topnienia wynosi 20 °C lub poniżej przy ciśnieniu normalnym 101,3 kPa [rozporządzenie CLP].

Substancja w stanie stałym oznacza substancję lub mieszaninę, która nie spełnia kryteriów definicji substancji w stanie ciekłym lub substancji w stanie gazowym [rozporządzenie CLP].

W warunkach narażenia zawodowego wchłanianie substancji chemicznych zachodzi przede wszystkim przez drogi oddechowe, skórę i z przewodu pokarmowego.

6-9.1.1. Wchłanianie, rozmieszczenie, metabolizm i wydalanie

6-9.1.1.1. Wchłanianie

Niezależnie od drogi wchłaniania przejście substancji z miejsca pobrania do krwioobiegu, a także jej transport do różnych narządów i tkanek, wymaga przekroczenia licznych barier, jakie stanowią błony biologiczne. Najważniejsze w przypadku przenikania ksenobiotyków przez błony są mechanizmy dyfuzji biernej i pinocytozy.

Dyfuzja bierna zachodzi wyłącznie z gradientem stężeń i nie wymaga nakładu energii. Szybkość dyfuzji przez błonę jest wprost proporcjonalna do różnicy stężeń substancji po obu stronach błony i wielkości powierzchni kontaktu oraz odwrotnie proporcjonalna do grubości błony. Pinocytoza (pochłanianie przez komórkę substancji w postaci „kropli” i trawienie jej wewnątrz komórki) odgrywa istotną rolę w procesach wchłaniania aerozoli w drogach oddechowych, a także kompleksów białkowych - w przewodzie pokarmowym.

drogach oddechowych są wchłaniane substancje w postaci par, gazów i aerozoli (6-9.fol.3).

(6-9.fol.3)

Mechanizm wchłaniania substancji w postaci par i gazów jest oparty na zjawisku dyfuzji biernej. Na wydajność wchłaniania wpływają takie czynniki, jak współczynnik podziału krew/powietrze danej substancji oraz różnica stężeń cząstkowych substancji w powietrzu pęcherzykowym i w krwi żylnej dopływającej do płuc. Różnica ta zmniejsza się w miarę wysycenia tkanek. Najszybciej wysyceniu ulega grupa narządów bogato ukrwionych i mózg. Skóra i mięśnie ulegają wysyceniu po ok. 90 min, tkanka tłuszczowa - zależnie od rozpuszczalności związku w tłuszczach. Na wydajność wchłaniania istotny wpływ wywiera obciążenie wysiłkiem fizycznym, powodujące wzrost wentylacji płuc oraz krążenia. Początkowo retencja substancji w płucach jest duża, a następnie ulega zmniejszeniu, dążąc do osiągnięcia stanu równowagi, na który wpływają procesy wchłaniania, rozmieszczenia, wydalania i metabolizmu.

Pojęcia „pył”, „mgła” i „para” rozporządzenie nr 1272/2008 (CLP) definiuje się w następujący sposób:

pył: cząsteczki stałe substancji lub mieszaniny zawieszone w gazie (zwykle w powietrzu);
mgła: ciekłe kropelki substancji lub mieszaniny zawieszone w gazie (zwykle w powietrzu);
para: gazowa postać substancji lub mieszaniny uwolniona z jej ciekłego lub stałego stanu.

Pył zasadniczo powstaje w sposób mechaniczny. Mgła tworzy się zwykle poprzez skroplenie par przesyconych lub fizyczne ścinanie cieczy. Cząsteczki pyłów i mgieł mają zazwyczaj wielkość od mniej niż 1 do około 100 µm.

Aerozol - dwufazowe układy, ciało stałe-gaz lub ciecz-gaz, w których fazą rozpraszającą (gazową) jest powietrze. Aerozole ciał stałych przyjęto nazywać ziarnami, natomiast cieczy - kropelkami.

Wchłanianie aerozoli w drogach oddechowych odbywa się albo przez rozpuszczenie cząstek w wydzielinie pokrywającej ich powierzchnię, albo przez fagocytozę wychwytywanie cząstek przez komórki zwane fagocytami) lub pinocytozę. Mgły w stanie ciekłym mogą być wchłaniane bezpośrednio, przez nabłonek oddechowy. Wchłanianie aerozoli nie jest całkowite. Część pyłów zostaje wydalona w śluzie, wykrztuszona w plwocinie lub połknięta. Udział poszczególnych odcinków dróg oddechowych (jama nosowo-gardłowa, tchawica, oskrzela, pęcherzyki płucne) jest zależny od wymiaru ziaren.

Skutki zdrowotne związane z wdychaniem cząstek aerozoli są związane z ich właściwościami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi, które determinują los cząstek w układzie oddechowym i ich interakcję z komórkami i tkankami w miejscu zdeponowania w drogach oddechowych. W układzie oddechowym można wyróżnić kilka obszarów czynnościowych różniących się istotnie budową, rozmiarem oraz mechanizmami depozycji i eliminacji cząstek .

Zdeponowanie aerozoli w każdym z obszarów dróg oddechowych zależy od:

rozmiaru aerodynamicznego cząstek,
wymiarów dróg oddechowych oraz
charakterystyki procesu oddychania (prędkości przepływu powietrza, częstości i sposobu oddychania) .

Przyjęto, że depozycja aerozoli w drogach oddechowych w obrębie głowy jest związana ze zwiększonym ryzykiem rozwoju raka nosa u pracowników przemysłu drzewnego i skórzanego oraz rakowaceniem przegrody nosowej u pracowników rafinerii chromu. Cząstki aerozoli zdeponowane w obszarze tchawiczo-oskrzelowym mogą się przyczyniać do rozwoju nieżytów oskrzeli i raka oskrzeli, a cząstki aerozoli zdeponowane w obszarze wymiany gazowej mogą powodować rozedmę płuc i pylice płuc. Zagrożenia związane z wdychaniem cząstek mających działanie toksyczne poza drogami oddechowymi po ich rozpuszczeniu w krążących płynach ustrojowych, zależą raczej od depozycji w całym układzie oddechowym niż od depozycji w poszczególnych obszarach czynnościowych .

Definicje poszczególnych frakcji aerozoli zostały zamieszczone w rozporządzeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. 2018, poz. 1286, zm. Dz.U. 2020, poz. 61):

Frakcja wdychalna – frakcja aerozolu wnikająca przez nos i usta, która po zdeponowaniu w drogach oddechowych stwarza zagrożenie dla zdrowia, określona zgodnie z normą PN-EN 481;

Frakcja respirabilna – frakcja aerozolu wnikająca do dróg oddechowych, która stwarza zagrożenie dla zdrowia po zdeponowaniu w obszarze wymiany gazowej, określona zgodnie z normą PN-EN 481;

Frakcja torakalna – frakcja aerozolu wnikająca do dróg oddechowych w obrębie klatki piersiowej, która stwarza zagrożenie dla zdrowia po zdeponowaniu w obszarze tchawiczo-oskrzelowym i obszarze wymiany gazowej, określona zgodnie z normą PN-EN 481.

Do pobierania próbek aerozoli frakcji wdychalnej, torakalnej oraz respirabilnej należy stosować przyrządy spełniające wymagania przyjętych definicji.

Wzory matematyczne opisujące frakcje aerozoli są zawarte w normie PN-EN 481:1998 pt. „Określenie składu ziarnowego dla pomiaru cząstek zawieszonych w powietrzu”

Skóra stanowi najważniejszą barierę oddzielającą organizm ludzki od środowiska zewnętrznego, jest jednak przepuszczalna dla bardzo wielu substancji chemicznych. Wyróżnia się dwa zasadnicze mechanizmy wchłaniania substancji przez skórę:

dyfuzja przez kolejne warstwy naskórka (transport transepidermalny)
dyfuzja przez przydatki skóry - mieszek włosa, przewód i gruczoł łojowy, gruczoły potowe (transport transfolikularny).

Na zasadzie dyfuzji biernej (transport transepidermalny) wchłaniają się związki organiczne o dużym współczynniku podziału olej-woda i małym stopniu jonizacji. Mechanizm ten odgrywa istotną rolę podczas wchłaniania przez skórę węglowodorów aromatycznych i alifatycznych, aromatycznych amin i związków nitrowych, fenoli, insektycydów fosforoorganicznych, disiarczku węgla, tetraetylku ołowiu. Wydaje się, że znaczenie wchłaniania przez skórę w przypadku kontaktu z rozpuszczalnikami organicznymi lub opryskiwania roślin pestycydami jest zdecydowanie niedoceniane. Transport transfolikularny ma drugorzędne znaczenie dla wchłaniania substancji toksycznych, ponieważ przydatki skóry zajmują zaledwie od 0,1% do 1% jej powierzchni. W ten sposób wchłaniają się elektrolity, metale ciężkie, w tym także ich połączenia organiczne.

Wchłanianie przez skórę substancji znajdujących się w powietrzu środowiska pracy w postaci par lub gazów nie ma istotnego znaczenia. Tą drogą może się wchłaniać około 1% ilości wchłanianej w drogach oddechowych. Wyjątkami są fenol, nitrobenzen i anilina; wydajność wchłaniania par tych substancji przez skórę może wynosić około 30% ilości zawartej w środowisku pracy.

Wiele czynników może zwiększyć wydajność wchłaniania przez skórę. Do najważniejszych należą: stan skóry, różnice anatomiczne, wiek, temperatura, wilgotność.

Wchłanianie substancji chemicznej z przewodu pokarmowego może się odbywać w różnych jego odcinkach: począwszy od jamy ustnej i przełyku poprzez żołądek do jelit. Substancje chemiczne ulegają wchłanianiu w tej części przewodu pokarmowego, w której występują w formie nie zjonizowanej. Słabe kwasy są wchłaniane głównie w żołądku, podczas gdy słabe zasady w jelitach. Błona śluzowa jelit jest fizjologicznie przystosowana do wchłaniania, toteż resorpcja szkodliwych substancji chemicznych zachodzi tu stosunkowo szybko. W przewodzie pokarmowym mogą się również wchłaniać metale występujące w środowisku pracy. Nie znane są mechanizmy i wydajności tego procesu. Istotne znaczenie ma forma chemiczna, w jakiej występuje dany metal.

Na wydajność wchłaniania może wywierać wpływ dieta. Mała zawartość wapnia, żelaza oraz białek spożywanych w pokarmach powoduje zwiększenie wydajności wchłaniania takich metali toksycznych jak ołów i kadm.

6-9.1.1.2. Rozmieszenie

Substancja chemiczna wchłonięta do organizmu jedną z możliwych dróg dostaje się do krwi, skąd może być transportowana do tkanek, w których ulega przemianie i wywiera działanie na określony układ receptorów. Jej metabolity mogą zostać wchłonięte zwrotnie do krwi, skąd zostają wydalone. Możliwe jest też odłożenie substancji (a także metabolitu) w obszarze metabolicznie mało aktywnym (np. tkanka tłuszczowa, kości).

6-9.1.1.3. Metabolizm

Trudno rozpuszczalne w wodzie substancje organiczne ulegają przemianie w organizmie do związków bardziej polarnych, lepiej rozpuszczalnych w wodzie, co umożliwia ich wydalenie. Najważniejszym narządem z punktu widzenia przemian metabolicznych jest wątroba. Mniejszą zdolność do przemian metabolicznych mają płuca, nerki i jelita. Reakcje metabolizmu dzieli się na dwie fazy. W trakcie I fazy przemian biochemicznych, obejmujących reakcje utleniania, redukcji i hydrolizy, zwiększa się polarność związków i ich rozpuszczalność w wodzie. W wyniku przemiany zachodzącej w tej fazie mogą powstawać związki o mniejszej, zbliżonej lub większej toksyczności. W fazie II substancje lub ich metabolity, powstające w reakcjach I fazy, ulegają sprzęganiu z cząsteczkami endogennymi (występującymi w organizmie), zwiększa to ich polarność i umożliwia wydalanie z organizmu przez nerki lub drogi żółciowe. Na wydajność przemiany może wpływać wiele czynników, do których można zaliczyć: różnice międzygatunkowe i wewnątrzgatunkowe, wiek, odżywienie, stan zdrowia.

6-9.1.1.4. Wydalanie

Substancja może być wydalona z organizmu, zależnie od właściwości, z powietrzem wydychanym, z moczem lub z kałem. Z moczem są wydalane związki polarne (rozpuszczalne w wodzie) o małych cząsteczkach. Związki o dużych cząsteczkach są wydalane z żółcią, głównie w postaci polarnych produktów sprzęgania. Wydalanie z powietrzem wydechowym odgrywa istotną rolę w przypadku substancji lotnych, ulegających w niewielkim stopniu przemianom w organizmie. Wydalanie to zależy od współczynnika podziału substancji w układzie powietrze/osocze.

6-9.1.2. Skutki działania substancji chemicznych na organizm

Skutki działania substancji chemicznych dzieli się na miejscowe, układowe i odległe (działanie rakotwórcze, teratogenne). Mogą one występować w następujących miejscach:

wchłaniania - skóra, oczy, błony śluzowe nosa, płuca, przewód pokarmowy
przemian - wątroba, płuca, nerki, przewód pokarmowy
kumulacji (odkładania) - nerki, ośrodkowy układ nerwowy, wątroba
wydalania - wątroba, przewód pokarmowy, nerki, pęcherz moczowy
w narządach o szczególnej wrażliwości - gonady, układ nerwowy, narządy wydzielania wewnętrznego, układ krwiotwórczy, układ odpornościowy.

Zatrucie następuje wtedy, kiedy narażenie na substancje chemiczne przewyższa określone granice wydolności organizmu ludzkiego, tzn. organizm nie potrafi usunąć danej substancji (przez strawienie bądź wydalenie lub wchłonięcie). Możliwość wystąpienia szkodliwych skutków działania substancji zależy od dawki. Dawka jest to ilość substancji chemicznej podana, pobrana lub wchłonięta do organizmu określoną drogą, warunkująca brak lub wystąpienie określonych skutków biologicznych, wyrażonych odsetkiem organizmów odpowiadających na tę dawkę. Zwykle dawka jest wyrażona w jednostkach wagowych na masę lub powierzchnię ciała, niekiedy dodatkowo na dobę (6-9.fol.5).

(6-9.fol.5)

dawka nieskuteczna - ilość substancji chemicznej nie działająca na organizm testowy
dawka progowa - najmniejsza ilość substancji, która po wprowadzeniu do organizmu wywołuje określony efekt biologiczny lub kliniczny u 5% organizmów testowych
dawka śmiertelna bezwzględna (LD₁₀₀) - najmniejsza ilość substancji powodująca śmierć 100% organizmów testowych
dawka śmiertelna medialna (LD₅₀): statystycznie obliczona dawka substancji, która w badaniach toksyczności ostrej powinna spowodować śmierć 50 % badanych organizmów danej populacji. Wartość LD₅₀ jest wyrażona w wadze substancji badanej na jednostkę masy badanego zwierzęcia (mg/kg m.c.) (6-9.fol.6)

(6-9.fol.6)

stężenie śmiertelne (LC) - stężenie substancji chemicznej w medium środowiskowym powodujące śmierć organizmów żywych w określonym czasie po narażeniu
stężenie śmiertelne medialne (LC₅₀) - statystycznie obliczone stężenie substancji chemicznej w medium środowiskowym, powodujące śmierć 50% organizmów danej populacji w określonych warunkach
stężenie progowe - najniższe stężenie lub dawka substancji chemicznej powodująca zmiany czynności poszczególnych narządów lub układów w organizmie, przekraczające fizjologiczne możliwości adaptacyjne.

Na podstawie wartości mediany dawki śmiertelnej (LD50) dokonuje się grupowania i klasyfikowania substancji i mieszanin chemicznych ze względu na ich toksyczność ostrą. Toksyczność ostra to niekorzystne skutki występujące po podaniu jednej dawki substancji bądź mieszaniny drogą pokarmową, drogą oddechową lub po naniesieniu na skórę, lub też kilku dawek w przeciągu 24 h, lub po narażeniu inhalacyjnym trwającym 4 h (rozporządzenie CLP) (6-9.fol.7)

(6-9.fol.7)

.

Substancje i mieszaniny zgodnie z rozporządzeniem nr 1272/2008 (CLP) można przypisać do jednej z czterech kategorii toksyczności w oparciu o toksyczność ostrą w przypadku narażenia drogą pokarmową, po naniesieniu na skórę lub przez drogi oddechowe. Wartości toksyczności ostrej wyrażone są jako wartości (przybliżone) DL₅₀ (droga pokarmowa, po naniesieniu na skórę) lub CL₅₀ (przez drogi oddechowe) bądź jako oszacowana toksyczność ostra (ATE).

Oszacowana toksyczność ostra (ATE) dla substancji lub składnika mieszaniny jest wyliczana:

• na podstawie wartości DL₅₀ (CL₅₀), jeżeli są znane,

• na podstawie odpowiednich współczynników przeliczeniowych odnoszących się do wyników badań zawartych w odpowiednich tabelach rozporządzenia.

Droga narażenia	Kategoria 1	Kategoria 2	Kategoria 3	Kategoria 4
Pokarmowa (mg/kg masy ciała)	ATE =< 5	5 < ATE =< 50	50 < ATE =< 300	300 < ATE =< 2 000
Skóra (mg/kg masy ciała)	ATE =< 50	50 < ATE =< 200	200 < ATE =< 1000	1 000 < ATE =< 2000
Gazy (ppmV)	ATE =< 100	100 < ATE =< 500	500 < ATE =< 2500	2 500 < ATE =< 20000
Pary (mg/l)	ATE =< 0,5	0,5 < ATE =< 2,0	2,0 < ATE =< 10,0	10,0 < ATE =< 20,0
Pyły i mgły (mg/l)	ATE =< 0,05	0,05 < ATE =< 0,5	0,5 < ATE =< 1,0	1,0 < ATE =< 5,0

Stężenia gazów są wyrażone jako części na milion objętościowo (ppmV).

Oszacowana toksyczność ostra (ATE) dla klasyfikacji substancji lub składnika mieszaniny jest wyliczana na podstawie m.in. wartości DL₅₀/CL₅₀,

Jeśli się weźmie pod uwagę dynamikę, mechanizm oraz działanie substancji chemicznej na organizm, zatrucia można podzielić na (6-9.fol.5)

ostre -szkodliwe skutki wywołane przez substancje chemiczną wchłoniętą do organizmu w dużej dawce jednorazowej lub stężeniu pojawiają się w stosunkowo krótkim czasie w ciągu 24 h
podostre (podostre) - szkodliwe skutki w organizmie występują w sposób mniej gwałtowny po podaniu jednorazowej lub kilkakrotnej dawki substancji
przewlekłe - proces chorobowy powstaje w warunkach przewlekłego narażenia na substancję chemiczną.

(6-9.fol.5)

Przebieg zatruć zawodowych ma przeważnie charakter przewlekły. Reakcja organizmu na substancje lub mieszaniny zależy od ich właściwości fizykochemicznych, drogi wchłaniania, dawki, ogólnego stanu zdrowia i odżywiania, płci, wieku osoby narażonej oraz stanu układów endokrynologicznego, immunologicznego, a także od czynników zewnętrznych: temperatury, okresu narażenia, wilgotności powietrza, itd.

W warunkach przemysłowych jest raczej zasadą niż wyjątkiem sytuacja, gdy ta sama populacja pracowników jest eksponowana na różne substancje chemiczne. Gdy organizm jest narażony na dwie lub więcej substancji chemicznych, ich łączne działanie może być (6-9.fol.9)

(6-9.fol.9)

niezależne - substancje chemiczne wywołują różne skutki lub wykazują różne mechanizmy działania
sumujące (addytywne) - wielkość skutków lub odpowiedzi powodowanej przez dwie lub więcej substancji chemicznych jest ilościowo równa sumie skutków lub odpowiedzi spowodowanych przez substancje chemiczne podawane pojedynczo
synergistyczne - następuje potęgowanie działania toksycznego jednej substancji chemicznej przez inną substancję, jednocześnie wprowadzoną
antagonistyczne - gdy następuje osłabienie działania substancji toksycznej występującej w obecności innej substancji toksycznej.

Skutki narażenia na substancje chemiczne mogą być miejscowe i układowe, a ich nasilenie może mieć charakter ostry lub przewlekły.

Skutki miejscowe to działanie drażniące lub uczulające skórę i/ lub błony śluzowe. Skutki układowe to zmiany w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym, wątrobie, nerkach, układzie sercowo-naczyniowym itd.

Wyróżnia się także odległe następstwa ekspozycji na substancje chemiczne (6-9.fol.10).

(6-9.fol.10)

Definiuje się je jako procesy patologiczne rozwijające się w organizmie po dłuższym lub krótszym okresie utajenia. Działanie odległe może się rozwijać bezpośrednio w organizmach narażonych na działanie substancji chemicznej lub dopiero w następnych pokoleniach. Zmiany te, o różnym charakterze, często przyjmują formę przerostu nowotworowego (działanie rakotwórcze).

Zaburzenia wtórne - pokoleniowe - najczęściej mają charakter zaburzeń genotoksycznych (zmiany w materiale genetycznym), embriotoksycznych (zmiany patologiczne u potomstwa) i teratogennych (zmiany patologiczne w zarodkach lub płodach).

6-9.1.3. Oddziaływanie substancji chemicznych na organizm człowieka

6-9.1.3.1. Działanie drażniące

6-9.fol.11)

W następstwie bezpośredniej styczności oczu z substancjami chemicznymi mogą wystąpić skutki zdrowotne o zróżnicowanym nasileniu. Mogą to być skutki o charakterze przejściowego, umiarkowanego, nieprzyjemnego odczucia (szczypanie, łzawienie), lecz może też dojść do trwałego uszkodzenia oczu. Wielkość i nasilenie uszkodzenia zależy od ilości substancji, na którą zostały narażone oczy, oraz od czasu, jaki upłynął do chwili udzielenia pierwszej pomocy. Przykładami substancji, które działają drażniąco na oczy, są kwasy, zasady i rozpuszczalniki.

Wg rozporządzenia CLP poważne uszkodzenie oczu oznacza spowodowanie uszkodzenia tkanki w oku lub poważne fizyczne pogorszenie widzenia, w następstwie nałożenia badanej substancji na przednią powierzchnię oka, które nie jest całkowicie odwracalne w ciągu 21 dni od zastosowania.
Działanie drażniące na oczy oznacza spowodowanie zmian w oku, w następstwie nałożenia badanej
substancji na przednią powierzchnię oka, które są całkowicie odwracalne w ciągu 21 dni od zastosowania.

Podczas bezpośredniego kontaktu ze skórą niektóre substancje chemiczne mogą niszczyć jej warstwę ochronną, powodować wysuszenie, chropowatość i owrzodzenie. Stan taki określa się jako wyprysk z podrażnienia czy wyprysk toksyczny. Substancje, które powodują tę postać zmian chorobowych na skórze, na ogół nazywa się substancjami pierwotnie drażniącymi.

Wyróżnia się następujące postaci wyprysku z podrażnienia:

ostre podrażnienie wywołane pojedynczym, działającym jednorazowo bodźcem. Gdy zmiany są spowodowane kontaktem z substancją chemiczną w trakcie pracy zawodowej, wyprysk ten jest łatwo rozpoznawany i w związku z tym można łatwo zapobiegać jego rozwojowi;
podrażnienie przewlekłe - występuje na skutek długotrwałego działania substancji chemicznych słabo drażniących.

Najważniejsze substancje pierwotnie drażniące to zasady, kwasy, rozpuszczalniki organiczne, mydła i środki piorące.

Wg rozporządzenia CLP działanie żrące na skórę to powodowanie nieodwracalnego uszkodzenia skóry; tj. widocznej martwicy naskórka sięgającej aż do skóry właściwej, powstałej w wyniku naniesienia na skórę badanej substancji na okres do 4 h. Do typowych skutków działania żrącego zalicza się owrzodzenia, krwawienia, krwawe strupy a pod koniec 14-dniowego okresu obserwacji, zmianę barwy na skutek poparzenia skóry, oraz całe obszary pozbawione owłosienia oraz blizny. Dla oceny budzących wątpliwych zmian skórnych należy przeprowadzić badania histopatologiczne.
Działanie drażniące na skórę to odwracalne uszkodzenie skóry w wyniku naniesienia na skórę badanej substancji na okres do 4 h.

Następstwem działania drażniącego gazów, pyłów lub par substancji chemicznych są zmiany zapalne w drogach oddechowych. Odczyny te obejmują różne odcinki dróg oddechowych i mogą występować z różną intensywnością. Aerozole takich substancji, jak fluorowodór, chlorowodór, amoniak, formaldehyd, kwas octowy wywołują przede wszystkim zmiany w górnych drogach oddechowych - w nosie, w jamie nosowo-gardzielowej i w krtani. Substancje takie jak chlor, ditlenek siarki, trichlorek arsenu, trichlorek fosforu wywołują zmiany w górnych drogach oddechowych i oskrzelach. Pod wpływem działania drażniącego substancji chemicznych powstają odruchy kaszlu (skrócenie oddechu), kichania. W dużych stężeniach może dojść do skurczu nagłośni i oskrzeli.

Natomiast np. fosgen czy tlenki azotu wywołują zmiany bezpośrednio w tkance płucnej, mogące być przyczyną obrzęku płuc (pojawienie się wysięku w pęcherzykach płucnych). Wysięk może się pojawić bezpośrednio po narażeniu lub po upływie kilku godzin. Objawy narażenia to kaszel, sinica (objaw niedotlenienia) oraz odkrztuszanie dużych ilości śluzu.

Substancje działające drażniąco na układ oddechowy uszkadzają również oddechowy mechanizm obronny, co prowadzi do zmniejszenia odporności na infekcje i zwiększa zachorowalność na zapalenie płuc, astmę, rozedmę płuc.

Skutki działania substancji drażniących układ oddechowy zależą od wielu czynników, takich jak stężenie substancji, czas trwania ekspozycji, wrażliwość osobnicza. Ważnym czynnikiem jest również sposób oddychania: przez usta lub przez nos.

Osoby narażone przez dłuższy czas na substancje drażniące często mają upośledzony zmysł węchu i nie są w stanie stwierdzić obecności tych substancji na stanowisku pracy.

6-9.1.3.2. Działanie uczulające

(6-9.fol.11)

Zmiany uczuleniowe na skórze przypominają często zmiany, które występują podczas zapalenia skóry (świąd, pieczenie skóry, pojawienie się plam rumieniowych, grudek, pęcherzyków, złuszczenia naskórka rąk, przedramion, twarzy). Choroby uczuleniowe skóry to wyprysk kontaktowy uczuleniowy (alergiczny) występujący u pracowników mających kontakt z substancjami chemicznymi o właściwościach uczulających. Schorzenie to w ostatnich latach dominuje wśród chorób zawodowych skóry. Określa się, że ponad 70% rozpoznawanych stanów zapalnych skóry było wynikiem uczulenia na substancje chemiczne o charakterze alergenów, tj. działające uczulająco.

Najczęściej alergiczny wyprysk kontaktowy powodują aminy aromatyczne, terpentyna, żywice epoksydowe, trietylenotetraamina, wyroby gumowe, chrom sześciowartościowy, nikiel, kobalt, tetracyklina, formalina, barwniki anilinowe, olejki eteryczne.

Nadwrażliwość osób na poszczególne związki zmienia się w czasie. Przebieg tego rodzaju wyprysku zależy w dużym stopniu od charakteru kontaktu z alergenem. W razie stałego i długotrwałego kontaktu uczulenie jest oporne na leczenie. Jedynie całkowite odsunięcie od pracy z substancjami chemicznymi o właściwościach alergennych jest skutecznym sposobem wyleczenia.

Uczulenie układu oddechowego, powstałe w trakcie narażenia zawodowego na substancje chemiczne, powoduje astmę. Objawy astmy obejmują kaszel, szczególnie w nocy, oraz trudności w oddychaniu, takie jak sapanie i skrócenie oddechu. Astma zawodowa w postaci klasycznej jest wywoływana przez czynniki wielko- i małocząsteczkowe, występujące w środowisku pracy w stężeniach nie przekraczających wartości normatywów higienicznych lub nieco wyższych.
Opisano prawie 400 czynników etiologicznych astmy zawodowej. Do czynników wielkocząsteczkowych należą: mąka i jej zanieczyszczenia, alergeny zwierzęce, żywice, a zwłaszcza kalafonia, antybiotyki (zwłaszcza betalaktamowe), lateks, ziarna roślin oleistych, detergenty. Do małocząsteczkowych: izocyjaniany, sole platyny, niklu, chromu, kobaltu, glin, barwniki, nadsiarczany i henna, środki dezynfekujące, kwaśne bezwodniki.

Wielkość i czas trwania narażenia jest czynnikiem ryzyka astmy zawodowej. Większym stężeniom czynników uczulających towarzyszy więcej przypadków astmy zawodowej niż stężeniom mniejszym. Przerywana ekspozycja na duże stężenia alergenów stanowi większe zagrożenie niż ciągła ekspozycja na stężenia mniejsze. Większość przypadków astmy zawodowej rozwija się w ciągu pierwszych 2 lat narażenia. Przekroczenie wartości normatywu higienicznego nie stanowi warunku rozpoznania astmy zawodowej, gdyż uczulenie może się zdarzyć nawet w warunkach śladowych stężeń. Rozpoznanie astmy zawodowej wymaga wykonania specjalistycznych badań przez lekarza alergologa, obejmujących m.in. skórne testy alergologiczne i stwierdzenie obecności swoistych przeciwciał w surowicy.

6-9.1.3.3. Działanie układowe

(6-9.fol.11)

Organizm ludzki jest zbudowany z wielu tkanek i narządów tworzących różne układy. Substancje chemiczne mogą wywierać działanie układowe prowadzące do zmian morfologicznych i czynnościowych w określonych narządach lub grupach narządów.

Narażenie na substancje o działaniu neurotoksycznym może upośledzać procesy wewnętrznego hamowania lub stymulacji przewodzenia bodźców w ośrodkowym lub obwodowym układzie nerwowym. Prowadzi to do zaburzeń w ośrodkowym układzie nerwowym (encefalopatie) i obwodowym układzie nerwowym (neuropatie obwodowe). Stopień ciężkości tych zmian i czas potrzebny do ich wywołania zależą od stężenia lub dawki substancji neurotoksycznej. Mogą też występować fazy depresji lub pobudzenia układu nerwowego wskazujące na współzależność pomiędzy działaniem toksycznym a mechanizmami adaptacyjnymi, mogące prowadzić do pozornej normalizacji układu nerwowego. Subtelne zmiany czynnościowe w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym są coraz częściej rozpoznawane jako poważne skutki narażenia na względnie małe stężenia szkodliwych substancji chemicznych w przemyśle. Do związków działających na ośrodkowy układ nerwowy należą m.in. chloroalkeny, disiarczek węgla, pary rtęci i ołów. Na obwodowy układ nerwowy szczególnie silnie działają alkany (heksan), ketony alifatyczne i disiarczek węgla. Narażenie na związki fosforoorganiczne, takie jak np. paration, może spowodować porażenie (zablokowanie) funkcji ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego..

Do związków uszkadzających wątrobę należą m.in. nitozwiązki (trinitrotoluen), chloroalkeny, chloro- i bromopochodne benzenu. Objawy uszkodzenia wątroby wywołane przez te substancje (żółte zabarwienie skóry i oczu) mogą być błędnie rozpoznane jako zapalenie wątroby.

Takie substancje, jak tetrachlorek węgla, glikol etylenowy, disiarczek węgla uszkadzają zdolność nerek do wydalania toksycznych produktów. Inne substancje, jak kadm, ołów, terpentyna, metanol, toluen, ksylen, powodują wolniej rozwijające się uszkodzenie czynności nerek.

W ostatnich latach szczególną uwagę poświęcono szkodliwemu działaniu substancji chemicznych na funkcje rozrodcze kobiet i mężczyzn (działanie reprotoksyczne). Przedmiotem zainteresowań toksykologii rozrodu są mechanizmy toksycznego działania substancji na cały cykl rozrodczy, obejmujący wytwarzanie komórek rozrodczych przez przedstawicieli obu płci, akt zapłodnienia komórki jajowej, jej implementację, embrio/organogenezę, rozwój płodu, poród oraz okres aż do osiągnięcia dojrzałości płciowej. Osłabienie płodności u mężczyzn może być związane z narażeniem na takie substancje chemiczne, jak dibromek etylenowy, benzen, gazy stosowane do narkozy, chloropren, ołów, rozpuszczalniki organiczne i disiarczek węgla. Poronienia u kobiet mogą wystąpić po narażeniu na gazy znieczulające, tlenek etylenortęciowy, aldehyd kwasu glutarowego, chloropren, ołów, rozpuszczalniki organiczne, disiarczek węgla i chlorek winylu.

6-9.1.3.4. Działanie rakotwórcze i mutagenne substancji i mieszanin chemicznych

(6-9.fol.12)

Długotrwałe narażenie na niektóre substancje chemiczne może spowodować nie kontrolowany wzrost komórek prowadzący do zmian nowotworowych. Większość substancji rakotwórczych zaliczana jest do substancji o działaniu bezprogowym, czyli nie można dla nich ustalić bezpiecznych poziomów ekspozycji.

Zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego narażenia na substancje chemiczne. Okres tego opóźnienia jest nazywany okresem latencji i może wynosić od 4 do 40 lat. Nowotwory powstałe w następstwie narażenia zawodowego mogą być zlokalizowane w różnych miejscach organizmu, niekoniecznie ograniczonych do miejsca bezpośredniej styczności z substancją chemiczną. Substancje takie jak arsen, azbest, chrom, nikiel mogą powodować nowotwory płuc. Nowotwory jamy nosowej i zatok nosowych mogą być następstwem narażenia na chrom, nikiel, oleje izopropylowe, pył drzewny i pył z wyprawionych skór. Z narażeniem na benzydynę, 2-naftyloaminę lub na pył z wyprawionych skór wiąże się występowanie nowotworów pęcherza moczowego. Z kolei przypadki nowotworów skóry przypisuje się narażeniu na arsen, smołę węglową i produkty ropopochodne. Narażenie na chlorek winylu może spowodować zmiany nowotworowe w wątrobie. Benzen powoduje zmiany nowotworowe w szpiku kostnym.

Właściwości rakotwórcze substancji chemicznych można wykryć na podstawie wyników:

1) badań epidemiologicznych,

2) długoterminowych badań doświadczalnych na zwierzętach,

3) krótkoterminowych testów, umożliwiających ocenę toksyczności genetycznej (mutacji i nietrwałych uszkodzeń DNA - kwasu dezoksyrybonukleinowego).

Na podstawie art. 222 § 3 kodeksu pracy minister właściwy do spraw zdrowia, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw pracy, uwzględniając zróżnicowane właściwości substancji, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, ich zastosowanie oraz konieczność podjęcia niezbędnych środków zabezpieczających przed zagrożeniami wynikającymi z ich stosowania, określił, w drodze rozporządzenia:

- wykaz substancji, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i sposób ich rejestrowania,

- sposób prowadzenia rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,

- sposób prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych przy tych pracach,

- wzory dokumentów dotyczących narażenia pracowników na substancje, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym oraz sposób przechowywania i przekazywania tych dokumentów do podmiotów właściwych do rozpoznawania lub stwierdzania chorób zawodowych,

- szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez substancje, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,

- warunki i sposób monitorowania stanu zdrowia pracowników narażonych na działanie substancji, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym (DzU nr 280/2004, poz. 2771 ze zm.) (6-9.fol.14)

(6-9.fol.14)

Centralny rejestr danych o narażeniu na substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy techologiczne o działaniu rakotworczym lub mutagennym prowadzi Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr. med. Jerzego Nofera w Łodzi na podstawie danych przekazanych przez państwowych wojewódzkich inspektorów sanitarnych.
W załączniku do projektu rozporządzenia MZ zamieszczono wykaz procesów technologicznych i prac, w których dochodzi do uwalniania czynników rakotwórczych lub mutagennych [produkcja auraminy; procesy technologiczne lub prace związane z narażeniem na działanie wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, obecnych w sadzy węglowej, smołach węglowych i pakach węglowych; procesy technologiczne lub prace związane z narażeniem na działanie pyłów, dymów i aerozoli tworzących się podczas rafinacji niklu i jego związków; produkcja alkoholu izopropylowego metodą mocnych kwasów; prace związane z narażeniem na pyły drewna; prace związane z narażeniem na krzemionkę krystaliczną – frakcję respirabilną powstającą w trakcie pracy; prace wiążące się z narażeniem przez skórę na działanie olejów mineralnych użytych wcześniej w silnikach spalinowych wewnętrznego spalania w celu smarowania i schładzania części ruchomych silnika; prace związane z narażeniem na spaliny emitowane z silników Diesla.

Ważnym obowiązkiem pracodawcy wynikającym z rozporządzenia jest prowadzenie rejestru prac oraz rejestru pracowników zatrudnionych przy pracach, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. Instytut Medycyny Pracy w Łodzi uważa, że przez prace w kontakcie rozumie się prace, przy których występuje możliwość narażenia inhalacyjnego i/lub bezpośredniego działania czynnika chemicznego na skórę, bez względu na stężenie czynnika chemicznego w powietrzu i stosowane środki ochrony indywidualnej lub ochrony zbiorowe. Dotyczy to również procesów technologicznych hermetyzowanych .

Pracodawca zgodnie z ww. rozporządzeniem prowadzi również rejestr stanowisk pracy, przy których występuje narażenie na substancje, ich mieszaniny lub czynniki rakotwórcze lub mutagenne. Definicja narażenia została określona w Polskiej normie PN-EN 689:2002 – jest to obecność czynnika chemicznego w powietrzu w strefie oddychania pracownika. Określane jest, jako stężenie czynnika, uzyskane na podstawie pomiarów narażenia i odniesione do takiego samego okresu czasu, jakiego dotyczy wartość dopuszczalna. Do celów prowadzenia rejestru każdy bezpośredni kontakt substancji ze skórą traktuje się jako narażenie. Jeżeli pracownik jest zabezpieczony np. we właściwe środki ochrony indywidualnej pozwalające uniknąć bezpośredniego kontaktu ze skórą, sytuację taką należy traktować jako brak narażenia, a wykonywaną przez niego pracę traktuje się jako pracę, której wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami rakotwórczymi lub mutagennymi.

Kryteria i sposób klasyfikacji substancji jako rakotwórczych określa rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006. Rozporządzenie to wdraża w Unii Europejskiej zasady klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin chemicznych.

Oznakowanie opakowań substancji rakotwórczych lub mutagennych określa rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 20 kwietnia 2012 r. w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i mieszanin niebezpiecznych oraz niektórych mieszanin.

Oznakowanie miejsc, w których są składowane znaczące ilości substancji rakotwórczych lub mutagennych określa rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie sposobu oznakowania miejsc, rurociągów oraz pojemników i zbiorników służących do przechowywania lub zawierających substancje niebezpieczne lub mieszaniny niebezpieczne (Dz. U. z 2012 r., poz. 601).

Wzbronione jest zatrudnianie kobiet w ciąży i w okresie karmienia oraz młodocianych przy pracach w narażeniu na działanie czynników i procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, określonych w odrębnych przepisach.

Substancję klasyfikuje się do kategorii 1. rakotwórczości na podstawie wyników badań epidemiologicznych lub wyników badań przeprowadzonych na zwierzętach. Kategorię 1. rakotwórczości podzielono na dwie kategorie: 1A oraz 1B. Do kategorii 1A zaliczono substancje mające potencjalne działanie rakotwórcze dla ludzi, przy czym dowody przemawiające za tą klasyfikacją opierają się na danych dotyczących ludzi. Do kategorii 1B zaliczono substancje mające potencjalne działanie rakotwórcze dla ludzi, przy czym klasyfikacja opiera się na wynikach badań przeprowadzonych na zwierzętach doświadczalnych. Do kategorii 2. zaliczono substancje, które podejrzewa się, że są rakotwórcze dla ludzi na podstawie dowodów uzyskanych z informacji dotyczących ludzi lub wyników badań na zwierzętach, które jednak nie są wystarczające przekonujące, żeby zaklasyfikować substancję do kategorii 1A lub 1B [ECHA 2022].
Dyrektywa 2004/37/WE (w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów w miejscu pracy) definiuje „czynnik rakotwórczy” jako „substancję lub mieszaninę, która spełnia kryteria klasyfikacji jako czynnik rakotwórczy kategorii 1A lub 1B w załączniku I do rozporządzenia CLP ”.

Mieszaninę klasyfikuje się jako rakotwórczą, gdy co najmniej jeden składnik zaklasyfikowano jako substancję rakotwórczą kategorii 1A, kategorii 1B lub kategorii 2 i jest on obecny na poziomie równym lub wyższym od odpowiedniego ogólnego stężenia granicznego, odpowiednio dla kategorii 1A, kategorii 1B i kategorii 2, jak pokazano w poniższej tabeli.

Tabela. Ogólne stężenia graniczne składników mieszaniny zaklasyfikowanych jako rakotwórcze, które powodują klasyfikację mieszaniny

Klasyfikacja	Ogólne stężenia graniczne powodujące klasyfikację mieszaniny jako:
Klasyfikacja	Rakotwórcza kategorii 1A	Rakotwórcza kategorii 1B	Rakotwórcza kategorii 2
Rakotwórcza kategorii 1A	>= 0,1 %	-	-
Rakotwórcza kategorii 1B	-	>= 0,1 %	-
Rakotwórcza kategorii 2	-	-	>= 0,1 % [Uwaga 1]

Uwaga 1:
Jeżeli substancja rakotwórcza kategorii 2 jest obecna w mieszaninie jako składnik w stężeniu ≥ 0,1 % karta charakterystyki dla mieszaniny udostępniana jest na żądanie.

Substancje, co do których wiadomo, że wywołują dziedziczne mutacje lub, które uważa się za wywołujące dziedziczne mutacje w komórkach rozrodczych u ludzi, klasyfikuje się do kategorii 1. mutagenności zgodnie z rozporządzeniem CLP. Kategorię 1. mutagenności podzielono na kategorie 1A oraz 1B. Do 1A mutagenności zaliczono substancje w oparciu o wyniki badań epidemiologicznych, przeprowadzanych u ludzi. Zgodnie z zharmonizowaną klasyfikacją wg CLP do kategorii Muta. 1A nie zaliczono żadnej substancji. Klasyfikacja w 1B jest oparta na: (a) dodatnich wynikach badań dziedzicznej mutagenności w komórkach rozrodczych ssaków in vivo; lub (b) dodatnich wynikach badań mutagenności w komórkach somatycznych ssaków in vivo, w połączeniu z dowodami na to, że substancja może potencjalnie powodować mutacje komórek rozrodczych. Dowody na poparcie klasyfikacji w kategorii mutagenności można uzyskać z badań mutagenności/genotoksyczności w komórkach rozrodczych in vivo lub poprzez wykazanie zdolności substancji lub jej metabolitu/-ów do wchodzenia w interakcję z materiałem genetycznym komórek rozrodczych; lub dodatnich wynikach z badań wykazujących skutki mutagenne w komórkach rozrodczych u ludzi bez wykazywania, że są to zmiany dziedziczne; na przykład, wzrost częstotliwości występowania aneuploidiów w męskich komórkach rozrodczych u osób narażonych na działanie substancji. Jeżeli substancja jest zaklasyfikowana jako działająca mutagennie na komórki rozrodcze kategorii 1A lub 1B, zakłada się, że prawdopodobne jest występowanie genotoksycznego mechanizmu rakotwórczości [ECHA 2019].
Pojęcie „mutagen” zgodnie z rozporządzeniem CLP oznacza substancję lub mieszaninę, która spełnia kryteria klasyfikacji jako substancja działająca mutagennie na komórki rozrodcze kategorii 1A lub 1B, określoną w załączniku I do rozporządzenia (WE) nr 1272/2008 [Rozporządzenie CLP].

Mieszaninę klasyfikuje się jako mutagenną, gdy co najmniej jeden składnik zaklasyfikowano jako mutagen kategorii 1A, kategorii 1B lub kategorii 2 i jest on obecny na poziomie równym lub wyższym od odpowiedniego ogólnego stężenia granicznego, odpowiednio dla kategorii 1A, kategorii 1B i kategorii 2, jak pokazano w poniższej tabeli [3]. (6-9.fol.13)

(6-9.fol.13)

Ogólne stężenia graniczne składników mieszaniny zaklasyfikowanych jako działające mutagennie na komórki rozrodcze, które powodują klasyfikację mieszaniny.

Klasyfikacja	Ogólne stężenia graniczne powodujące klasyfikację mieszaniny jako:
Klasyfikacja	Rakotwórcza kategorii 1A	Rakotwórcza kategorii 1B	Rakotwórcza kategorii 2
Rakotwórcza kategorii 1A	>= 0,1 %	-	-
Rakotwórcza kategorii 1B	-	>= 0,1 %	-
Rakotwórcza kategorii 2	-	-	>= 0,1 % [Uwaga 1]

Mutacja oznacza trwałą zmianę w ilości lub strukturze materiału genetycznego w komórce. Pojęcie „mutacja” odnosi się zarówno do dziedzicznych zmian genetycznych, które mogą się objawiać na poziomie fenotypu, jak i do podstawowych modyfikacji DNA, jeśli są znane (w tym specyficzne zmiany par zasad i translokacje chromosomowe). Pojęć „mutagenny” i „mutagen” używa się w odniesieniu do czynników powodujących zwiększone występowanie mutacji w populacjach komórek lub organizmów.

Bardziej ogólne pojęcia „genotoksyczny” i „genotoksyczność” odnoszą się do czynników lub procesów powodujących zmianę struktury, treści informacji lub podziału DNA, łącznie z tymi, które powodują uszkodzenie DNA poprzez zakłócenie normalnych procesów replikacji lub które w sposób niefizjologiczny (tymczasowo) zmieniają jego replikację. Wyniki badań genotoksyczności traktuje się zwykle jako wskaźniki skutków mutagennych.
Klasa zagrożenia działania mutagennego na komórki rozrodcze dotyczy przede wszystkim substancji, które mogą spowodować mutacje w komórkach rozrodczych u ludzi, które mogą zostać przekazane potomstwu. Przy klasyfikowaniu substancji i mieszanin w niniejszej klasie zagrożenia bierze się również pod uwagę wyniki badań in vitro mutagenności lub genotoksyczności oraz in vivo w komórkach somatycznych i rozrodczych ssaków.

(6-9.fol.13).

Ogólne stężenia graniczne składników mieszaniny zaklasyfikowanych jako działające mutagennie na komórki rozrodcze, które powodują klasyfikację mieszaniny.

Klasyfikacja	Ogólne stężenia graniczne powodujące klasyfikację mieszaniny jako:
Klasyfikacja	Mutagenna kategorii 1A	Mutagenna kategorii 1B	Mutagenna kategorii 2
Mutagen kategorii 1A	>= 0,1 %	-	-
Mutagen kategorii 1B	-	>= 0,1 %	-
Mutagen kategorii 2	-	-	>= 0,1 %

6-9.1.4. Wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń szkodliwych substancji chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy

Koncepcja dopuszczalnych stężeń dla substancji chemicznych w powietrzu środowiska pracy zakłada, że dla każdej substancji istnieje stężenie, przy którym i poniżej którego u pracownika nie wystąpią żadne szkodliwe zmiany w stanie zdrowia. Ustalenie takiego poziomu wymaga dużej wiedzy naukowej.

Zastosowanie wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) do oceny wielkości narażenia jest w zasadzie ograniczone do ekspozycji przewlekłej (długotrwałej), powtarzanej z dnia na dzień, i do sytuacji, w których substancja o potencjalnym działaniu toksycznym przedostaje się do strefy roboczej i przenika do układu oddechowego pracownika, przy czym bądź wywołuje tylko miejscowy odczyn w postaci podrażnienia, bądź też przedostaje się do organizmu i działa ogólnotoksycznie.

Polska jest jednym z krajów, gdzie już od kilkunastu lat istnieje system ustalania normatywów higienicznych. Funkcjonowanie tego systemu zapoczątkowali w 1983 r. minister pracy, płac i spraw socjalnych oraz minister zdrowia i opieki społecznej.

Utworzona została Międzyresortowa Komisja ds. Aktualizacji Wykazu Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy. Z dniem 15 grudnia 2008 r. Międzyresortowa Komisja do Spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy została powołana przez Prezesa Rady Ministrów (Dz.U. 2008 nr 225 poz. 1490). W jej skład wchodzą przedstawiciele resortów zdrowia, pracy, przemysłu, ochrony środowiska, instytucji naukowych oraz partnerów społecznych. (6-9.fol.15).

(6-9.fol.15)

Do uprawnień Komisji należy:

rozpatrywanie i opiniowanie propozycji dotyczących wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy
opracowywanie i wydawanie w miarę potrzeby ekspertyz dotyczących wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy
przedstawianie właściwemu do spraw pracy własnych wniosków dotyczących wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy w celu aktualizacji ich wykazu
Dostosowanie polskiego prawa do dyrektyw Unii Europejskiej (UE) w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy.

Do realizacji swoich zadań Międzyresortowa Komisja utworzyła m.in. Zespół Ekspertów ds. Czynników Chemicznych zajmujący się opracowywaniem dokumentacji dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego dla substancji chemicznych.

Merytoryczne podstawy ustalania wartości normatywnych stanowią:

wyniki badań doświadczalnych przeprowadzonych na zwierzętach
wyniki lekarskich obserwacji grup eksponowanych na konkretne chemiczne czynniki szkodliwe dla zdrowia w warunkach przemysłowych
wyniki badań epidemiologicznych, w których została określona zależność pomiędzy wielkością narażenia, czasem trwania ekspozycji zawodowej a jej skutkami zdrowotnymi.

Zebrane w dokumentacji informacje służą do określenia:

narządu krytycznego - narządu, w którym jako w pierwszym osiągane jest stężenie krytyczne (tj. stężenie powodujące szkodliwe zmiany) substancji chemicznej w określonych warunkach narażenia danej populacji
skutku krytycznego - zmian biologicznych w trakcie narażenia lub po jego zakończeniu, odznaczających się zaburzeniem czynnościowym lub uszkodzeniem, które może wpłynąć na wydolność całego organizmu lub spowodować zmniejszenie jego sprawności albo zwiększenie wrażliwości na działanie innych czynników szkodliwych
dawki progowej - poziomu narażenia (dawki), przy którym w danych warunkach doświadczalnych obserwuje się brak odpowiedzi
granicznych poziomów narażenia: NOAEL (najwyższa dawka lub poziom narażenia, przy którym nie występuje statystycznie lub biologicznie istotny wzrost częstości lub nasilenia efektów szkodliwych) lub LOAEL (najniższy poziom narażenia, przy którym występuje statystycznie lub biologicznie istotny wzrost częstości występowania efektów szkodliwych lub ich nasilenia) wyznaczonych na podstawie danych pochodzących z badań eksperymentalnych na zwierzętach lub z wyników badań epidemiologicznych u ludzi.

Wartości NOAEL lub LOAEL są podstawą obliczenia wartości NDS dla substancji o działaniu drażniącym i układowym z zastosowaniem odpowiednich współczynników niepewności.

Ocena ryzyka zdrowotnego dla substancji rakotwórczych polega na określeniu prawdopodobieństwa zachorowania lub zgonu z powodu choroby nowotworowej w następstwie narażenia zawodowego na ocenianą substancję rakotwórczą. Dla czynników rakotwórczych Międzyresortowa Komisja ds. NDS i NDN przyjęła akceptowane poziomy ryzyka zawodowego zawarte w granicach od 10^-4 do 10^-3, co oznacza, że przedstawiciele pracobiorców, pracodawców oraz przedstawiciele administracji państwa zaakceptowali możliwość przyrostu liczby przypadków wystąpienia 1 nowotworu na 1000 osób narażonych lub 1 nowotworu na 1000 osób narażonych na działanie substancji rakotwórczej w określonym stężeniu. Zespół Ekspertów ds. Czynników Chemicznych dokonuje charakterystyki ryzyka dla substancji o udowodnionym działaniu rakotwórczym w ujęciu naukowym i podaje wartości NDS przy różnym poziomie ryzyka. Komisja zatwierdza zaproponowane wartości NDS dla przyjętego poziomu ryzyka akceptowanego (6-9.fol.17).

(6-9.fol.17)

Wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS, NDSCh, NDSP) są określane dwuetapowo: Zespół Ekspertów ds. Czynników Chemicznych i Pyłowych Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN dokonuje oceny merytorycznej dokumentacji dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego opracowanych przez poszczególnych ekspertów Zespołu oraz ustala propozycje wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń, opierając się wyłącznie na kryteriach zdrowia, ocenie ryzyka zdrowotnego i aktualnych danych naukowych. Propozycje te wraz z dokumentacjami są przedstawiane na posiedzeniu Międzyresortowej Komisji. Następnie w formie wniosku zostają skierowane do ministra właściwego do spraw pracy. Po zatwierdzeniu wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń są publikowane w Dzienniku Ustaw w formie rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Są to normatywy higieniczne obowiązujące prawnie dla wszystkich gałęzi gospodarki narodowej. Polska lista normatywów higienicznych obejmuje następujące kategorie najwyższych dopuszczalnych stężeń (rozporządzenie ministra rodziny, pracy i polityki społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. ze zmianami): (6-9.fol.16)

najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) - wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, pracy przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń
najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) - najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) - wartość średnia stężenia, która nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina
najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) - stężenie, które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia nie może być w środowisku pracy przekroczone w żadnym momencie.

(6-9.fol.16)

Określone wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń czynników szkodliwych stanowią wytyczne dla projektantów nowych i modernizowanych technologii i wyrobów, kryteria oceny warunków pracy oraz podstawę do prowadzenia działalności profilaktycznej w zakładach pracy.

Wykaz wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy zawiera 570 czynników chemicznych i pyłowych (stan na lipiec 2022 r.) (6-9.fol.18).

(6-9.fol.18)

Dokumentacje dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego są sukcesywnie publikowane w wydawnictwie Komisji, kwartalniku "Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy". Znajomość danych zawartych w pełnych dokumentacjach dotyczących oddziaływania czynników szkodliwych na organizm człowieka jest niezbędna do ustalenia właściwej profilaktyki medycznej i podejmowania odpowiednich działań korygujących w celu poprawy warunków pracy (6-9.fol.19).

(dostęp: www.ciop.pl/pimosp_strona)

(6-9.fol.19)

Czynniki szkodliwe w środowisku pracy - wartości dopuszczalne to wydawnictwo Międzyresortowej Komisji przygotowane w celu ułatwienia pracodawcy oraz jego służbom socjalnym, a także samym pracownikom, przestrzegania obowiązujących w Polsce przepisów prawnych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. W publikacji tej znalazły się:

wykazy najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, określone rozporządzeniem ministra własciwego ds. pracy
wartości dopuszczalne narażenia zawodowego określone w innych przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy oraz normach higienicznych
metody pomiaru i oceny narażenia zawodowego na poszczególne czynniki w środowisku pracy
podstawowe zasady profilaktyki.

W wydawnictwie tym znajduje się również wykaz zalecanych przez Międzyresortową Komisję ds. NDS i NDN wartości dopuszczalnych w materiale biologicznym (DSB) dla 40 substancji chemicznych [wyd. XII 2020]. Monitoring biologiczny to pomiar substancji lub jej metabolitów w materiale biologicznym oraz ocena biologicznego skutku jej działania. Stężenia substancji w powietrzu odpowiadające wartościom DSB nie powinny spowodować niekorzystnych zmian w stanie zdrowia osób narażonych na stanowiskach pracy. Oznaczenia substancji toksycznych lub ich metabolitów wykonuje się głównie we krwi, w moczu i w powietrzu wydechowym. Monitoring biologiczny pozwala na ocenę narażenia na działanie substancji, która wchłania się do organizmu zarówno przez drogi oddechowe, jak i przez skórę.

Do wykazu wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń wprowadzono oznakowania (6-9.fol.20), które dostarczają istotnej informacji o sposobie działania substancji chemicznej. Substancje o działaniu żrącym oznakowano literą „C”, drażniącym – „I”, uczulającym – „A”, rakotwórczym – „Carc. 1A” lub „Carc. 1B” o działaniu szkodliwym na rozrodczość– „Ft” i "skóra" wchłanianie substancji przez skórę może być tak samo istotne jak przy narażeniu drogą oddechową. Podano również podstawy klasyfikacji substancji.

(6-9.fol.20)

Wartości wskaźnikowych poziomów narażenia zawodowego (IOELV) oraz wiążących poziomów narażenia zawodowego (BOELV) ustalane w Unii Europejskiej

indicative occupational exposure limit value

Scientific Committee for Occupational Exposure Limits to Chemical Agents

(6-9.fol.21)

(6-9.fol.21)

Wartości IOELV są zdrowotnymi, niewiążącymi wartościami ustalonymi w oparciu o najnowsze dane naukowe oraz uwzględniającymi dostępność technik pomiarowych. Określają one poziomy progowe narażenia, poniżej których nie oczekuje się wystąpienia szkodliwych skutków oddziaływania danej substancji. Są one konieczne dla określenia i oceny zagrożenia przez pracodawcę zgodnie z art. 4 dyrektywy 98/24/WE. Wartości IOELV dla 157 substancji chemicznych są ujęte w dyrektywach 91/322/EWG, 2000/39/WE, 2006/15/WE, 2009/161/WE 2017/164/UE oraz 2019/1831/UE. Dla każdego czynnika chemicznego, dla którego są określone na poziomie wspólnotowym wskaźnikowe wartości narażenia zawodowego, państwa członkowskie muszą określić krajową dopuszczalną wartość narażenia zawodowego, biorąc pod uwagę wspólnotową wartość dopuszczalną, jednak mogą określić jej charakter zgodnie z krajowym ustawodawstwem i praktyką.

Komitet RAC dla substancji chemicznych ustala również wartości chwilowe w odniesieniu do okresu narażenia wynoszącego 15 minut (STEL) oraz, jeżeli są dostępne odpowiednie dane wartości dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (BLV). Dodatkowo niektóre wartości są oznaczane wyrazem „skóra”,

Dla niektórych substancji rakotwórczych i/lub mutagennych na poziomie UE ustalono wartości wiążące BOELV (binding occupational exposure limit values) w oparciu o najnowsze dane naukowe, uwarunkowania socjo-ekonomiczne oraz możliwości techniczne osiągnięcia takiej wartości w przemyśle. W odróżnieniu od wartości IOELV, które są wdrażane do prawa UE na mocy dyrektywy Rady, wartości BOELV są wprowadzane decyzją Komisji i Parlamentu Europejskiego. Dla substancji, dla których są ustalone wartości BOELV, państwa członkowskie ustalają odpowiednie wartości krajowe, które mogą być na tym samym poziomie, ale nie mogą przekraczać wartości ustalonych w UE. Wartości wiążące, BOELV są ujęte w dyrektywach: 98/24/WE, 2009/148/WE, 2004/37/WE, 2017/2398/UE, 2019/130/UE, 2019/983/UE oraz 2022/431/UE. Ustalenie wartości wiążącej BOELV przez Komitet RAC dla substancji o działaniu rakotwórczym/mutagennym zależy od sposobu (rodzaju), mechanizmu jej działania, czyli czy substancja ma działanie genotoksyczne, czy tego działania nie wykazuje. W przypadku mutagenów i większości czynników rakotwórczych nie można naukowo określić poziomów, poniżej których narażenie nie powoduje niekorzystnych skutków dla zdrowia. Jakkolwiek ustalenie w dyrektywie 2004/37/WE wartości dopuszczalnych narażenia na działanie czynników rakotwórczych oraz mutagenów w miejscu pracy nie wyklucza całkowicie zagrożenia dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników wynikającego z narażenia podczas pracy (ryzyko rezydualne), przyczynia się jednak do znacznego zmniejszenia zagrożenia wynikającego z takiego narażenia (6-9.fol.22)

Zakres dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady(UE) 2022/431 z 9 marca 2022 r. zmieniającej dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy został poszerzony o substancje działające szkodliwie na rozrodczość (reprotoksyczne). Substancja reprotoksyczna oznacza substancję lub mieszaninę, która spełnia kryteria klasyfikacji jako czynnik działający szkodliwie na rozrodczość kategorii 1A lub 1B, określony w załączniku I do rozporządzenia nr 1272/2008 (CLP). W odniesieniu do substancji działających szkodliwie na rozrodczość dyrektywa 2022/431/UE wprowadza rozróżnienie między tymi, dla których można określić próg narażenia, poniżej których nie występują szkodliwe skutki dla zdrowia pracowników (substancje działające szkodliwie na rozrodczość z wartością progową), a tymi, dla których mogą wystąpić szkodliwe skutki dla ich zdrowia niezależnie od poziomu narażenia (substancje działające szkodliwie na rozrodczość bez progu). Do związków reprotoksycznych ujętych w załączniku III do dyrektywy 2022/431/UE należą: ołów nieorganiczny i jego związki, N,N-dimetyloacetamid, nitrobenzen, N,N-dimetyloformamid, 2-metoksyetanol, octan 2-metoksyetylu, 2-etoksyetanol, octan 2-etoksyetylu, 1-metylo-2-pirolidon, rtęć i nieorganiczne związki rtęci dwuwartościowej, w tym tlenek rtęci i chlorek rtęci (mierzone w przeliczeniu na rtęć), bisfenol A oraz tlenek węgla. Dla tych substancji wartości dopuszczalnych narażenia zawodowego (IOELV) przyjętych dla substancji działających szkodliwie na rozrodczość na mocy dyrektywy w sprawie środków chemicznych 98/24/WE przeniesiono do dyrektywy 2022/431/UE.

Dla czynników fizycznych dyrektywy WE zakładają wprowadzenie tzw. „wymagań minimalnych”. Państwa członkowskie są w tym wypadku upoważnione do utrzymania lub wprowadzenia własnych bardziej restrykcyjnych przepisów niż zawarte w dyrektywach, pod warunkiem jednak, że są one zgodne z zapisami Traktatu Rzymskiego podpisanego 2 października 1997 r. Jest to rozwiązanie mające na celu harmonizację osiąganego postępu, które dopuszcza pewien stopień swobody państw członkowskich w ich przenoszeniu do prawa krajowego.

Funkcjonujący w Polsce system ustalania wartości dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia oraz oprzyrządowanie ich w dokumentacje oraz metody pomiaru pozwoliło stosunkowo szybko dostosowywać polskie przepisy do postanowień prawa europejskiego w tym obszarze. Na podstawie wniosków przedłożonych przez Międzyresortową Komisję ds. NDS i NDN ministrowi właściwemu do spraw pracy wdrożono do prawa krajowego postanowienia wymienionych powyżej dyrektyw Komisji dotyczących wskaźników oraz wiążących wartości dopuszczalnych substancji chemicznych: oraz czynników fizycznych: 2002/44/WE, 2003/10/WE, 2004/40/WE oraz 2006/25/WE w przepisach rozporządzenia ministra własciwego ds. pracy w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

Rejestracja, ocena i udzielanie zezwoleń i stosowanych ograniczeń na chemikalia (REACH)

System REACH (ang. Registration, Evaluation, Authorisation of CHemicals), który we wszystkich państwach WE wszedł w życie 1 czerwca 2007 r., wprowadził obowiązkową rejestrację substancji chemicznych, ocenę dokumentacji technicznej oraz ocenę substancji, udzielanie zezwoleń na produkcję i obrót niektórymi substancjami chemicznymi, a także powołał Europejską Agencję Chemikaliów z siedzibą w Helsinkach (Finlandia).

Rozporządzenie (WE) NR 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniające dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również dyrektywę Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE (Dz. U. WE L 396 z 30.12.2006, str. 1) jest wspólnotowym aktem prawnym niewymagającym implementacji przez przepisy krajowe. Oznacza to, iż dla jego obowiązywania w polskim porządku prawnym nie było konieczne wydanie żadnych aktów prawa krajowego. W przypadku konfliktu pomiędzy treścią rozporządzenia a treścią przepisów krajowych pierwszeństwo ma treść rozporządzenia REACH. (6-9.fol.23)

(6-9.fol.23)

Rozporządzenie na za zadanie zapewnić wysoki poziom ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska, a także swobodny przepływ substancji w ich postaci własnej, jako składników mieszanin lub w wyrobach, przy jednoczesnym wsparciu konkurencyjności i innowacyjności. Rozporządzenie REACH jest oparte na zasadzie, zgodnie z którą do producentów, importerów i dalszych użytkowników należy zagwarantowanie, że substancje, które produkują, wprowadzają do obrotu lub stosują, nie wpływają w sposób szkodliwy na zdrowie człowieka ani na środowisko.

Rozporządzenie REACH nie ma zastosowania do:

- substancji radioaktywnych
- substancji w ich postaci własnej, jako składników preparatu lub w wyrobach, które znajdują się pod nadzorem celnym – pod warunkiem, że nie są one poddawane obróbce ani przetwarzaniu ¬– i które są tymczasowo magazynowane lub znajdują się w wolnych obszarach celnych lub w składach wolnocłowych i mają zostać reeksportowane lub są w trakcie przewozu tranzytem;
- półproduktów niewyodrębnianych;
- przewozu substancji i mieszanin niebezpiecznych transportem kolejowym, drogowym, żeglugą śródlądową, drogą morską lub powietrzną.

REACH określa szczegółowe obowiązki i zobowiązania producentów, importerów i dalszych użytkowników substancji w postaci własnej lub w mieszaninach i w wyrobach. Rozporządzenie opiera się na zasadzie, zgodnie z którą przemysł powinien wytwarzać, importować lub stosować substancje lub wprowadzać je do obrotu przy zachowaniu wymaganej odpowiedzialności i staranności, dla zagwarantowania, że w racjonalnie przewidywalnych warunkach nie wystąpią niekorzystne skutki dla zdrowia ludzkiego i środowiska.
W celu identyfikacji niebezpiecznych właściwości substancji, producenci lub importerzy powinni zebrać wszystkie odpowiednie i dostępne informacje na temat substancji w postaci własnej, w mieszaninach i w wyrobach. Aby zapobiegać niekorzystnym skutkom dla zdrowia ludzkiego i środowiska, zalecenia dotyczące środków kontroli ryzyka powinny być systematycznie przekazywane poprzez łańcuchy dostaw (uczestnicy łańcucha dostaw: oznaczają wszystkich producentów lub importerów lub dalszych użytkowników w łańcuchu dostaw). Ponadto, w ramach łańcucha dostaw należy przekazywania porady techniczne w celu wspierania zarządzania ryzykiem.

Odpowiedzialność za zarządzanie ryzykiem związanym z substancjami zgodnie z rozporządzeniem REACH spoczywa na osobach fizycznych lub prawnych, które produkują, importują, wprowadzają do obrotu lub stosują dane substancje. Informacje o wprowadzaniu w życie rozporządzenia REACH powinny być łatwo dostępne, w szczególności dla małych i średnich przedsiębiorstw.

Rejestracja – każda substancja wprowadzana do obrotu na terenie Wspólnoty w ilości większej niż 1 tona musi być zarejestrowana w Europejskiej Agencji Chemikaliów. Szczegółowość wymaganej dokumentacji rejestracyjnej zależy od rocznej wielkości obrotu. (6-9.fol.24)

(6-9.fol.24)

Badanie toksyczności ostrej - polega na ocenie zdolności substancji do wywołania skutku toksycznego po jej podaniu (wchłonięciu) do organizmu w dawce jednorazowej lub po jednorazowym narażeniu. W wyniku badania toksyczności ostrej uzyskuje się informacje o dawce śmiertelnej i wartość medialnej dawki LD50, która jest stosowana do klasyfikacji substancji.

Badanie toksyczności podprzewlekłej - polega na podawaniu organizmom testowym substancji badanej (lub ich eksponowaniu inhalacyjnie) codziennie w sposób przerywany lub ciągły przez 28 lub 90 dni i obserwacji efektów toksycznych w trakcie narażenia lub po jego zakończeniu. Celem badania toksyczności podprzewlekłej jest określenie narządów i układów, mogących ulegać uszkodzeniu w wyniku działania substancji, oraz poziomu narażenia, przy którym nie obserwuje się skutków działania.

Badanie toksyczności przewlekłej - polega na podawaniu organizmom testowym substancji badanej codziennie w sposób przerywany lub ciągły w czasie bliskim długości życia danego gatunku i obserwowaniu efektów toksycznych w trakcie narażenia lub po jego zakończeniu. Badanie to ma głównie na celu określenie specjalnych właściwości związku, takich jak działanie rakotwórcze (kancerogenne).

Toksykokinetyka - ilościowa charakterystyka procesów wchłaniania, rozmieszczenia, metabolizmu i wydalania substancji chemicznej lub jej metabolitów.

Działanie mutagenne - zdolność substancji chemicznej do wywołania trwałych zmian w materiale genetycznym.

Działanie teratogenne - zdolność substancji chemicznej do wywołania trwałych wad strukturalnych lub czynnościowych w zarodkach lub płodach.

Wyniki badań właściwości fizykochemicznych, toksykologicznych i ekotoksykologicznych są własnością firmy, a właściciele wyników badań mają prawo do stosownej rekompensaty za posiadane dane. Wszystkie wyniki badań mogą być udostępniane dobrowolnie. REACH wymaga przymusowej wymiany informacji pozyskanej w badaniach na kręgowcach oraz innych informacji na prośbę potencjalnego rejestrującego. W obu przypadkach przewidziana jest płatność stosownej rekompensaty. Należy pamiętać, że informacje potrzebne rejestrującym w konsorcjum mogą się znacznie różnić (np. odzwierciedlać różne tonaże, zastosowanie, dostępne informacje, itd.). Dane stają się dostępne nieodpłatnie 12 lat po przedłożeniu ich Agencji w dossier rejestracyjnym.
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 440/2008 (Dz.U. L 142 z 31.5.2008, s. 1) zawiera metody badań, służące określaniu właściwości fizykochemicznych, toksyczności oraz ekotoksyczności substancji, które należy stosować do celów rozporządzenia (WE) nr 1907/2006 [14]. Rozporządzenie jest aktualizowane w celu uwzględnienia zmian metod badania lub włączenia nowych metod badania przyjętych przez OECD [13] (rozporządzenie Komisji (WE) nr 761/2009 z dnia 23 lipca 2009 r. zmieniające, w celu dostosowania do postępu technicznego, rozporządzenie (WE) nr 440/2008 ustalające metody badań zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) , Dz.Urz. WE L 220 z 24.8.2009, s. 1).

Substancje są rejestrowane etapowo (6-9.fol.25):

owyżej 1000 t/rok + substancje szczególne – w ciągu 3,5 roku od wejścia w życie rozporządzenia;
100 do 1000 t/rok – 6 lat od wejścia w życie rozporządzenia
1 – 100 t/rok – 11 lat od wejścia w życie rozporządzenia.

(6-9.fol.25)

Podstawowe informacje, które rejestrujący przedkładali w procesie rejestracji wstępnej to:

nazwa substancji określona w sekcji 2 załącznika VI (w tym numery EINECS, CAS lub inne kody identyfikacyjne),
nazwa firmy lub osoby kontaktowej,
przewidywany termin rejestracji/wielkość obrotu.

Dane te musiały być przedłożone w terminie od 1 czerwca 2008 r. do 1 grudnia 2009 r. Rejestracji wstępnej musiał dokonać producent. Dla substancji o rocznej wielkości obrotu powyżej 1 tony należało sporządzić i przedłożyć dossier rejestracyjne. Dla substancji w ilościach powyżej 10 t/rok należało przeprowadzić Ocenę Bezpieczeństwa Chemicznego i przygotować Raport Bezpieczeństwa Chemicznego (RBCh), jeśli substancja jest sklasyfikowana jako niebezpieczna lub należy do grupy bardzo trwałych i mających bardzo dużą zdolność do bioakumulacji (vPvB) lub trwałych, zdolnych do bioakumulacji i toksycznych (PBT).

Do kwietnia 2022 r. ECHA przyjęła 101 988 dokumentacji rejestracyjnych dla 22 954 substancji z 15 953 przedsiębiorstw. Ok. 83% rejestracji dokonały duże przedsiębiorstwa, a 14% małe i średnie. 27% rejestracji dokonały przedsiębiorstwa spoza UE. Najwięcej rejestracji pochodziło od przedsiębiorstw z Niemiec, Francji, Królestwa Niderlandów, Włoch, Hiszpanii oraz Belgii (dostęp: https://echa.europa.eu/documents/10162/2741157/registration_statistics_en.pdf/58c2d7bd-2173-4cb9-eb3b-a6bc14a6754b?t=1649160655122). Zgodnie z aktualizacją na kwiecień 2022 r. baza ECHA zawiera 26 485 substancji chemicznych. Zgodnie z informacjami podanymi na stronie ECHA w dniu 30 kwietnia 2022 r. 679 polskich przedsiębiorstw przedłożyło 2 092 dokumentacje rejestracyjne dla 1 007 substancji (w tym 1 812 to pełne przedłożenia dla substancji i 293 – przedłożenia dla półproduktów; część substancji była rejestrowana zarówno jako substancje jak i półprodukty). Przedkłada się to na 9 pozycję w rankingu UE . Do najczęściej rejestrowanych substancji należały: etanol (708 rejestracji), wodorotlenek wapnia (578), żelazo (536), tlenek etylenu (526), etylen (452), węgiel drzewny (416), tlenek glinu (412), glin (386), styren (358) metyloksiran (357), ditlenek krzemu (342), propen (335), siarczan wapnia (325), ditlenek tytanu (316), wodorotlenek sodu (311), etano-1,2-diol (308), krzem (301), metanol (285) tlenek wapnia (278), formaldehyd (275). (6-9.fol.26).

(6-9.fol.26)

Rozporządzenie przewiduje dwa rodzaje oceny: ocenę dokumentacji technicznej dostarczonej dla substancji oraz ocenę substancji. Ocena dokumentacji dotyczy wszystkich proponowanych badań, jej celem jest zminimalizowanie liczby koniecznych badań na zwierzętach kręgowych (REACH przewiduje dzielnie się informacjami pomiędzy poszczególnymi udziałowcami rejestracji i wykorzystywanie alternatywnych metod badań). Ocenie substancji będą podlegały substancje, co do których istnieją uzasadnione powody do podejrzeń, że stwarzają one ryzyko dla zdrowia lub dla środowiska. Końcowym etapem oceny dokumentacji technicznej oraz oceny substancji może być prośba o udostępnienie dalszych informacji – Agencja może podjąć taką decyzję, o ile wszystkie Państwa Członkowskie wyrażą na to zgodę, w przeciwnym wypadku taka decyzja musi zapaść na szczeblu Komisji.

Udzielanie zezwoleń – wprowadzenie do obrotu lub stosowanie niektórych substancji wymaga zezwolenia, udzielanego przez Komisję Europejską. Procedurze Zezwoleń podlegają substancje zaklasyfikowane jako rakotwórcze, mutagenne lub działające szkodliwie na rozrodczość (CMR) lub też określonych jako trwałe, zdolne do bioakumulacji i toksyczne (PBT) albo bardzo trwałe i mające bardzo dużą zdolność do bioakumulacji (vPvB). Wykaz substancji podlegających procedurze udzielania zezwoleń znajduje się w załączniku XIV rozporządzenia REACH. Substancje wymienione w załączniku XIV nie będą mogły być wprowadzane do obrotu ani stosowane po terminie określonym jako data ostateczna (ang.sunset date), chyba że zostanie udzielone zezwolenie. http://reach.gov.pl/zezwolenia
Zezwolenia powinny być udzielane osobom fizycznym lub prawnym, które złożyły wniosek o zezwolenie, i które wykażą organowi udzielającemu zezwoleń, że ryzyko dla zdrowia ludzkiego i środowiska naturalnego wiążące się ze stosowaniem danej substancji znajduje się pod odpowiednią kontrolą. Ponadto zezwolenia mogą być wydawane dla tych zastosowań, w przypadku których można wykazać, że korzyści społeczno-ekonomiczne wynikające z zastosowania substancji przewyższają ryzyko wiążące się z jej zastosowaniem, a nie istnieją odpowiednie substancje lub technologie alternatywne, możliwe do zastosowania z ekonomicznego i technicznego punktu widzenia.

W 2012 r. ECHA rozpoczęła proces publicznych konsultacji nad propozycją włączenia nowych substancji do załącznika XIV. Zainteresowane strony mogły przesyłać komentarze do 19 września 2012 r.

Ograniczenia Produkcji, Obrotu i Stosowania – niektóre niebezpieczne substancje i mieszaniny podlegają ograniczeniom produkcji, stosowania i/lub obrotu. Lista substancji podlegających takim ograniczeniom została zawarta w Załączniku XVII rozporządzenia, a jego zawartość jest ustalana i w miarę potrzeb zmieniana na wniosek Komisji Europejskiej lub państw członkowskich. Substancje ujęte w załączniku XVII nie podlegają ograniczeniom, jeśli są stosowane do celów badań naukowych i rozwojowych w skali laboratoryjnej, lub kiedy dla tych substancji zastosowano derogacje – czyli odstępstwa. W załączniku XVII określa się ewentualny brak zastosowania ograniczenia do badań dotyczących produktów i procesu produkcji oraz ich rozwoju, a także maksymalną ilość substancji podlegającą zwolnieniu. Załącznik zawiera 76. pozycji (stan na marzec 2022 r.). Substancja w postaci własnej, jako składnik mieszaniny lub w wyrobie, w stosunku do której zostało określone ograniczenie, nie może być produkowana, wprowadzana do obrotu lub stosowana, chyba że spełnione są warunki tego ograniczenia

Substancjami stanowiącymi bardzo duże zagrożenie (SVHC) mogą być:

substancje rakotwórcze, mutagenne, działające szkodliwie na rozrodczość – (CMR) kategorii 1 lub 2 (zgodnie z dyrektywą 67/548/EWG),
substancje trwałe, wykazujące zdolność do bioakumulacji i toksyczne (PBT) zgodnie z kryteriami zawartymi w załączniku XIII do REACH,
substancje bardzo trwałe i wykazujące bardzo dużą zdolność do bioakumulacji (vPvB) zgodnie z kryteriami zawartymi w załączniku XIII do REACH,
inne substancje, dające powody do obaw równoważnych obawom stwarzanym przez substancje wymienione powyżej (http://reach.gov.pl/listasvhc)

Zharmonizowany system klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin (rozporządzenie CLP)

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 (CLP) z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 [46] wdraża w Unii Europejskiej zasady klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin chemicznych zawarte w Globalnie Zharmonizowanym Systemie Klasyfikacji i Oznakowania Chemikaliów (GHS).

Rozporządzenie korzysta z terminologii GHS: Pojęcie „substancja” zostało zachowane, natomiast pojęcie „preparat” zostało zastąpione pojęciem „mieszanina”; pojęcie „kategoria zagrożenia” zostało zastąpione pojęciem „klasa zagrożenia”. Klasa zagrożenia odnosi się do natury zagrożenia fizycznego, zagrożenia dla zdrowia ludzkiego lub dla środowiska.
Rozporządzenie to zastąpi dyrektywę Rady 67/548/EWG z dnia 27 czerwca 1967 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do klasyfikacji, pakowania i oznakowania substancji niebezpiecznych oraz dyrektywę 1999/45/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 maja 1999 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do klasyfikacji, pakowania i oznakowania preparatów niebezpiecznych . Zostaną one ostatecznie uchylone w dniu 1 czerwca 2015 r.

Rozporządzenie CLP nie ma zastosowania do:

substancji i mieszanin radioaktywnych;

substancji i mieszanin, które podlegają nadzorowi celnemu,

substancji i mieszanin na potrzeby badań naukowych i rozwojowych, które nie są wprowadzane do obrotu,

produktów leczniczych,

weterynaryjnych produktów leczniczych,

produktów kosmetycznych,

wyrobów medycznych, które są inwazyjne lub używane w bezpośrednim kontakcie fizycznym z ciałem ludzkim,

żywności lub pasz,

transportu towarów niebezpiecznych drogą powietrzną, morską, lądową, kolejową lub żeglugą śródlądową.

Rozporządzenie CLP w państwach członkowskich weszło w życie w dniu 20 stycznia 2009 r., jednak nie wszystkie jego przepisy będą obowiązywać natychmiast. Istnieją przepisy przejściowe, które wyznaczają dwie daty docelowe odnoszące się do klasyfikacji, przekazywania informacji o zagrożeniach oraz pakowania substancji i mieszanin stwarzających zagrożenie, mianowicie 1 grudnia 2010 r. i 1 czerwca 2015 r. (6-9.fol.27).
(6-9.fol.27)
Celem rozporządzenia CLP jest zapewnienie wysokiego poziomu ochrony zdrowia ludzi i ochrony środowiska, a także swobodnego przepływu substancji, mieszanin i wyrobów za pomocą:

zharmonizowania kryteriów klasyfikacji substancji i mieszanin oraz przepisów dotyczących oznakowania i pakowania substancji i mieszanin stwarzających zagrożenie;
nałożenia na:
– producentów, importerów i dalszych użytkowników obowiązku klasyfikowania substancji i mieszanin wprowadzanych do obrotu;
– dostawców obowiązku oznakowania i pakowania substancji i mieszanin wprowadzanych do obrotu;
– producentów, producentów wyrobów i importerów obowiązku klasyfikowania substancji, które nie są wprowadzane do obrotu, lecz podlegają obowiązkowi rejestracji lub zgłoszenia na mocy rozporządzenia REACH;
nałożenia na producentów i importerów substancji obowiązku zgłaszania Agencji takich klasyfikacji i elementów etykiety, jeżeli nie zostały one przedstawione Agencji w ramach rejestracji na mocy rozporządzenia REACH;
ustanowienia wykazu substancji wraz ze zharmonizowaną na szczeblu Wspólnoty klasyfikacją i elementami oznakowania;
ustanowienia wykazu klasyfikacji i oznakowania substancji, który składa się ze wszystkich zgłoszeń, przekazanych informacji, zharmonizowanych klasyfikacji i elementów oznakowania [3].

Rozporządzenie (WE)1272/2008 zawiera siedem Tytułów i oraz siedem załączników [3]:

Załącznik I: Wymagania w zakresie klasyfikacji i oznakowania substancji i mieszanin stwarzających zagrożenie,
Załącznik II: Szczególne zasady dotyczące oznakowania i pakowania niektórych substancji i mieszanin
Załącznik III: Wykaz zwrotów wskazujących rodzaj zagrożenia
Załącznik IV: Wykaz zwrotów wskazujących środki ostrożności
Załącznik V: Piktogramy wskazujące zagrożenia
Załącznik VI: Zharmonizowana klasyfikacja oraz oznakowanie niektórych substancji stwarzajcych zagrożenie
Załącznik VII: Zawiera tabelę pomagającą przy dokonywaniu przeklasyfikowania substancji bądź mieszaniny zaklasyfikowanej zgodnie z dyrektywą 67/548/EWG do wymagań przepisów rozporządzenia CLP.

Najważniejszym celem rozporządzenia CLP jest ustalenie, czy dana substancja lub mieszanina wykazuje właściwości pozwalające zaklasyfikować ją jako stwarzającą zagrożenie. (6-9.fol.31).

(6-9.fol.31)

Zagrożenie stwarzane przez substancję lub mieszaninę przekłada się na potencjalne szkodliwe działanie tej substancji lub mieszaniny. Zależy to od swoistych właściwości substancji lub mieszaniny. W związku z powyższym, ocena zagrożeń jest procesem, w ramach którego dokonuje się oceny informacji dotyczących swoistych właściwości danej substancji lub mieszaniny w celu określenia ich potencjalnego szkodliwego działania. W przypadku, gdy charakter i nasilenie zidentyfikowanego zagrożenia spełniają kryteria klasyfikacji, klasyfikacja ze względu na zagrożenia oznacza przypisanie znormalizowanego opisu tego zagrożenia stwarzanego przez daną substancję lub mieszaninę działającą szkodliwie na zdrowie ludzkie lub środowisko. Po stwierdzeniu tego rodzaju właściwości i stosownym zaklasyfikowaniu substancji lub mieszaniny, producenci, importerzy, dalsi użytkownicy i dystrybutorzy substancji i mieszanin, jak również producenci i importerzy pewnych szczególnych wyrobów, powinni poinformować o zidentyfikowanych zagrożeniach stwarzanych przez te substancje innych uczestników łańcucha dostaw, w tym również konsumentów.

Oznakowanie ze względu na zagrożenia umożliwia informowanie użytkownika danej substancji lub mieszaniny o jej zaklasyfikowaniu jako stwarzającej zagrożenie, tak by zwrócić uwagę użytkownika na występowanie zagrożenia oraz na konieczność unikania narażenia i będącego jego następstwem ryzyka. (6-9.fol.28).

(6-9.fol.28)

CLP określa ogólne normy w zakresie pakowania, tak by zapewnić bezpieczne dostawy substancji i mieszanin stwarzających zagrożenie.

Harmonogram wprowadzania przepisów rozporządzenia CLP:

Od dnia 1 czerwca 2015 zarówno do substancji jak i mieszanin stosuje się wyłącznie przepisy CLP (6-9.fol.29).

(6-9.fol.29)

Decyzja w sprawie zharmonizowanej klasyfikacji w odniesieniu do szczególnego zagrożenia stwarzanego przez daną substancję podejmowana jest na szczeblu wspólnotowym. Stosowanie zharmonizowanej klasyfikacji i zharmonizowanego oznakowania substancji jest obowiązkowe. Zobowiązani są do niego wszyscy dostawcy tej samej substancji, tj. producenci substancji, importerzy substancji lub mieszanin, producenci lub importerzy wyrobów wybuchowych lub wyrobów, w odniesieniu do których REACH przewiduje rejestrację lub zgłoszenie, dalsi użytkownicy, w tym formulatorzy (produkujący mieszaniny) oraz dystrybutorzy (dystrybutor: oznacza osobę fizyczną lub prawną mającą siedzibę na terytorium Wspólnoty, w tym osobę prowadzącą handel detaliczny, która wyłącznie magazynuje oraz wprowadza do obrotu substancję w jej postaci własnej lub jako składnik mieszaniny, udostępniając ją stronom trzecim

Ustawa z 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (Dz.U. nr 63, poz. 322) [46]

Ustawa wprowadza z niezbędnymi zmianami, dotychczasowe przepisy ustawy z 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz.U. z 2009 r. nr 152, poz. 1222 ze zm.) oraz zmiany wynikające z konieczności wdrożenia do polskiego porządku prawnego przepisów rozporządzenia (WE) nr 1272/2008 Parlamentu Europejskiego i Rady z 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającego i uchylającego dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 1907/2006. Równocześnie ustawa wprowadza zmiany m.in. w przepisach ustawy z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.).

Ustawa reguluje warunki lub zakazy produkcji, wprowadzania do obrotu lub stosowania substancji chemicznych, w ich postaci własnej, jako składników mieszanin lub w wyrobach, w zakresie nieuregulowanym w przepisach rozporządzeń, o których mowa wcześniej (art. 1 ust. 2 ustawy o substancjach chemicznych i ich mieszaninach).

Ustawa tworzy centralny organ administracji rządowej właściwy w sprawach substancji i ich mieszanin, którym jest Prezes Biura do spraw Substancji Chemicznych (Dz. U. 2020 poz. 1337).

Przepisów ustawy nie stosuje się do: (6-9.fol.33)

(6-9.fol.33)

1) substancji i mieszanin stanowiących źródła promieniotwórcze, w zakresie określonym w odrębnych przepisach;

2) odpadów w rozumieniu przepisów o odpadach;

3) substancji i mieszanin w postaci gotowych produktów przeznaczonych dla końcowego użytkownika, będących:

      a) produktami leczniczymi w rozumieniu przepisów prawa farmaceutycznego,

      b) środkami spożywczymi w rozumieniu przepisów o bezpieczeństwie żywności i żywienia,

      c) paszami w rozumieniu przepisów o paszach,

      d) środkami ochrony roślin w rozumieniu przepisów o ochronie roślin, z wyjątkami wskazanymi w art. 1 ust. 4 pkt 3d,

      e) kosmetykami w rozumieniu przepisów o kosmetykach, z wyjątkami wskazanymi w art. 1 ust. 4 pkt 3e,

      d) inwazyjnymi wyrobami medycznymi w rozumieniu przepisów o wyrobach medycznych lub wyrobami medycznymi przeznaczonymi do stosowania w bezpośrednim kontakcie z ciałem człowieka, jeżeli te przepisy określają ich klasyfikację i oznakowanie zapewniające taki sam poziom poinformowania i ochrony człowieka i środowiska jak przepisy ustawy, z wyjątkami wskazanymi w art. 1 ust. 4 pkt 3f

      - o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej;

4) substancji i mieszanin przywożonych na terytorium RP, gdy ich ilość i rodzaj wskazują na przeznaczenie wyłącznie do celów osobistych.

Ustawa nie dotyczy również warunków transportu substancji i mieszanin, w tym również warunków transportu w tranzycie pod dozorem celnym, jeżeli nie są w trakcie tranzytu przetwarzane lub przepakowywane. Wymagania w zakresie transportu towarów niebezpiecznych określone są w odrębnych przepisach dotyczących transportu drogowego, morskiego, na wodach śródlądowych, lotniczego czy kolejowego - dlatego też ustawa wyłącza je z zakresu stosowania.

Definicje
W porównaniu z dotychczas obowiązującą ustawą z 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych nowa ustawa wprowadza definicje, których do tej pory brakowało oraz zamiany dotyczące nazewnictwa zgodne z rozporządzeniem CLP. (6-9.fol.34).
(6-9.fol.34).

Do zadań Prezesa Biura należy m.in.:

gromadzenie danych dotyczących mieszanin stwarzających zagrożenie;

udostępnianie danych dotyczących mieszanin stwarzających zagrożenie służbom medycznym i ratowniczym;

pełnienie funkcji: a) właściwego organu wyznaczonego do wykonywania, określonych w przepisach Unii Europejskiej, zadań administracyjnych dotyczących wywozu i przywozu niebezpiecznych chemikaliów i współpraca w tym zakresie z innymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej oraz z Komisją Europejską, b) właściwego organu wyznaczonego do wykonywania, określonych w przepisach Unii Europejskiej, zadań administracyjnych dotyczących detergentów i współpraca w tym zakresie z innymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej, Konfederacją Szwajcarską lub państwami członkowskimi Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stronami umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym oraz Komisją Europejską, c) właściwego organu odpowiedzialnego za wnioski dotyczące zharmonizowanej klasyfikacji i zharmonizowanego oznakowania, d) właściwego organu wyznaczonego do wykonywania zadań z zakresu dokonywania rejestracji prekursorów narkotykowych oraz określającego zasady nadzorowania handlu prekursorami narkotyków pomiędzy Unią a państwami trzecimi

utworzenie w Biurze i prowadzenie Krajowego Centrum Informacyjnego,

współpraca z organizacjami międzynarodowymi w zakresie substancji i mieszanin;

wykonywanie zadań, o których mowa w przepisach o przeciwdziałaniu narkomanii;

wykonywanie innych zadań nałożonych przez ministra właściwego do spraw zdrowia;

upowszechnianie wiedzy na temat szkodliwego oddziaływania substancji chemicznych i ich mieszanin na zdrowie człowieka i środowisko oraz wiedzy na temat zapobiegania takim oddziaływaniom;

coroczne przekazywanie Komisji Europejskiej i Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) informacji za poprzedni rok w zakresie funkcjonowania Dobrej Praktyki Laboratoryjnej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

wykonywanie zadań nałożonych przepisami ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych.

Informowanie o mieszaninach stwarzających zagrożenie

Osoba fizyczna lub prawna, która wytwarza na terytorium RP mieszaninę mieszaninę stwarzającą zagrożenie oraz osoba fizyczna lub prawna, która sprowadza taką mieszaninę na terytorium RP, mają obowiązek przekazać informację o takiej mieszaninie Prezesa Biura do spraw Substancji Chemicznych najpóźniej w dniu wytworzenia mieszaniny lub sprowadzenia jej na terytorium RP.

W przypadku aktualizacji karty charakterystyki mieszaniny stwarzającej zagrożenie należy dostarczyć ją Prezesowi Biura do spraw Substancji Chemicznych w terminie 14 dni od dnia jej aktualizacji. Informacje o mieszaninie stwarzającej zagrożenie przekazuje się poprzez transmisję danych w formie dokumentu elektronicznego korzystając z sytemu ELDIOM. Informacja w przypadku wytworzenia mieszaniny jest przekazywana najpóźniej w dniu jej wprowadzenia do obrotu, a w przypadku jej sprowadzenia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej najpóźniej w dniu jej sprowadzenia.

Od 1 stycznia 2020 obowiązują przepisy Rozporządzenia Komisji (UE) 2017/542 z dnia 22 marca 2017 r. zmieniającego rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin poprzez dodanie załącznika w sprawie zharmonizowanych informacji związanych z pomocą w nagłych przypadkach zagrożenia zdrowia (dostęp: 3c1ceb95-9632-f437-dbe6-d94412a7f43b (europa.eu) [56].

Nowe przepisy, poprzez dodanie załącznika VIII dotyczą obowiązku zgłoszenia przez importerów i dalszych użytkowników mieszanin zaklasyfikowanych jako stwarzające zagrożenie na podstawie wywieranych skutków fizycznych lub działania na zdrowie. W zależności od końcowego przeznaczenia mieszaniny, importerzy i dalsi użytkownicy wprowadzający mieszaniny do obrotu muszą przestrzegać przepisów niniejszego załącznika odpowiednio od dnia:

1 stycznia 2021 r. : zastosowanie konsumenckie i profesjonalne;

1 stycznia 2024 r.: zastosowanie przemysłowe.

Zgłoszenia zawierające informacje dotyczące mieszanin stwarzających zagrożenie przed wymienionymi powyżej datami, i które nie są zgodne z przepisami rozporządzenia 2017/542, zachowują swoją ważność do dnia 1 stycznia 2025 r. Jednak w przypadku aktualizacji zgłoszenia zgodnie z pkt 4.1 części B załącznika VIII, która ma miejsce przed dniem 1 stycznia 2025 r., należy zachować zgodność z przepisami powyższego załącznika.

W załączniku VIII określono przepisy służące harmonizowaniu – w zakresie formatu i treści – informacji na temat nagłych przypadków zagrożenia zdrowia, które przedsiębiorstwa – wprowadzające do obrotu w UE mieszaniny stwarzające zagrożenie, określone w załączniku – są zobowiązane przedłożyć informacje jednostkom wskazanym przez każde państwo członkowskie (tj. „wyznaczonym jednostkom”). Wymagane informacje obejmują m.in. jednoznaczne określenie mieszaniny i podmiotu gospodarczego odpowiedzialnego za wprowadzenie jej do obrotu , informacje dotyczące składu i substancji złożonych ze składników stwarzających zagrożenie, a także dotyczące zamierzonego zastosowania za pośrednictwem systemu zharmonizowanych kategorii. Informacje muszą być przedłożone drogą elektroniczną w określonym formacie, który umożliwi wyznaczonej jednostce łatwy dostęp do istotnych danych. Niepowtarzalny identyfikator postaci czynnej („unique formula identifier” – UFI) pozwoli ośrodkom zatruć jednoznacznie określić skład mieszaniny i zaproponować odpowiednie leczenie w przypadku zatrucia.
Informacje wymagane w ramach załącznika VIII są dostępne do wykorzystania przez ośrodki zatruć, których zadaniem jest udzielanie porad medycznych ogółowi społeczeństwa i lekarzom w nagłych przypadkach. W Polsce jest to Biuro ds. Substancji Chemicznych (Bureau for Chemical Substances, 0/34 Dowborczykow Street, 90-019 Lodz, Poland Tel.+48 42 2538 400 E-mail: biuro@chemikalia.gov.pl, Website https://www.chemikalia.gov.pl/

Załącznik VIII do rozporządzenia CLP ma zastosowanie do mieszanin. Substancje wprowadzone do obrotu jako takie, sklasyfikowane lub nie, są zwolnione z obowiązku przedkładania informacji zgodnie z art. 45 rozporządzenia CLP.
Niepowtarzalny identyfikator postaci czynnej mieszaniny (Unique Formula Identifier – UFI)
Podmiot przekazujący dane tworzy niepowtarzalny identyfikator postaci czynnej za pomocą środków elektronicznych udostępnionych przez Agencję ds. Chemikaliów. Niepowtarzalny identyfikator postaci czynnej to niepowtarzalny kod alfanumeryczny, który jednoznacznie łączy przekazane informacje
dotyczące składu mieszaniny lub grupy mieszanin z konkretną mieszaniną lub grupą mieszanin. Przypisanie UFI jest bezpłatne.

Podmiot przekazujący dane umieszcza UFI na etykiecie mieszaniny stwarzającej zagrożenie. UFI poprzedzony jest skrótowcem »UFI« napisanym drukowanymi literami i musi być wyraźnie widoczny, czytelny i naniesiony w sposób trwały. Kod UFI powinien być wydrukowany lub naklejony na etykietę. Trzy myślniki oddzielające bloki UFI muszą zostać wydrukowane.
UFI:I600-30P1-S00Y-5079
Alternatywnie UFI można wydrukować na dwóch liniach, a drugi myślnik pominąć.
W przypadku niebezpiecznych mieszanin do zastosowania przemysłowego i mieszanin, które nie są pakowane, UFI może być alternatywnie wskazany w karcie charakterystyki. Może być doklejony.

Mieszanina do stosowania przez konsumentów oznacza mieszaninę przeznaczoną do stosowania przez konsumentów (np. farby stosowane w rzemiośle i dla rozrywki).

Mieszanina do zastosowania profesjonalnego oznacza mieszaninę przeznaczoną do stosowania przez użytkowników profesjonalnych, ale nie w obiektach przemysłowych (np. farby dekoracyjne 1).

Mieszanina do zastosowania przemysłowego oznacza mieszaninę przeznaczoną do stosowania wyłącznie w obiektach przemysłowych (np. lakiery samochodowe).

Zharmonizowany europejski system kategoryzacji produktów (EuPCS) prowadzony przez ECHA jest używany do opisania głównego zamierzonego zastosowania mieszaniny, która ma zostać przedłożona. Należy wybrać kategorię zastosowania przedkładanej mieszaniny. Przykłady kategorii produktów z EuPCS obejmują „detergenty do ręcznego zmywania naczyń”, „kleje i szczeliwa stosowane w budownictwie”, „farby i powłoki dekoracyjne”. Informacje o kategorii produktowej mieszaniny mogą zostać wykorzystane w celu wsparcia ośrodków zatruć i wyznaczonych jednostek w zharmonizowanym podejściu do analiz statystycznych i sprawozdawczości w zakresie przypadków zatruć między państwami członkowskimi UE. Ponadto EuPCS może służyć jako dodatkowa pomoc dla ośrodków zatruć w zakresie identyfikacji produktu w przypadku zatrucia, gdy żadne inne informacje służące identyfikacji nie są dostępne.
Przepisy dotyczące aktualizacji mają zastosowanie do nowych informacji przedłożonych w zharmonizowanym formacie oraz do mieszanin zgłoszonych zgodnie z obowiązującymi przepisami krajowymi jeszcze przed wejściem w życie załącznika VIII. Zgodnie z pkt 4.1 części B załącznika VIII aktualizacja przedłożonych informacji jest wymagana:

1. gdy zmieniły się nazwa mieszaniny (identyfikator produktu np. nazwa handlowa, marka lub identyfikacja mieszaniny) lub identyfikator UFI, lub
2. gdy zmieniła się klasyfikacja mieszaniny ze względu na zagrożenie dla zdrowia lub wynikające z właściwości fizykochemicznych, lub
3. gdy udostępnione zostały nowe istotne informacje toksykologiczne na temat niebezpiecznych właściwości mieszaniny lub jej składników, które są wymagane w sekcji 11 karty charakterystyki,

lub

4. gdy zmienił się skład mieszaniny w następstwie: a) Dodania, zastąpienia lub usunięcia co najmniej jednego składnika, co należy wskazać69, lub b) Zmiany zakresu stężenia określonego przy pierwotnym przedłożeniu informacji; tj. stężenie składnika mieszaniny zmieniło się, a zmiana wykracza poza zakres stężeń określony w tabelach 1 i 2 w załączniku VIII,

lub

c) Zmiany dokładnej wartości stężenia podanej w mieszaninie pierwotnej; tj. stężenie składnika w mieszaninie zmieniło się, a zmiana wykracza poza limity określone w tabeli 3 w załączniku VIII. Należy zauważyć, że ilekroć wystąpią zmiany wymienione powyżej, wymagana jest aktualizacja przedłożonych informacji, zanim zmieniona mieszanina zostanie wprowadzona do obrotu.

Od 5 stycznia 2021 r. występuje obowiązek zgłaszania substancji wzbudzających szczególnie duże obawy występujących w wyrobach do nowo powstałej bazy SCIP (ang. Substances of Concern In Products). Baza ta została utworzona przez Europejską Agencję Chemikaliów i w swoich zasobach zawiera informacje na temat substancji SVHC w wyrobach, które przekazują podmioty. Baza ta została utworzona w związku ze zmianą przepisów dyrektywy w sprawie odpadów. Celem utworzenia bazy jest informowanie konsumentów i podmiotów gospodarczych zajmujących się gospodarką odpadami na temat wyrobów zawierających niebezpieczne substancje przez cały cykl życia tych produktów, w tym na etapie odpadu. Informacje przekazane do bazy danych SCIP będą publicznie dostępne na stronie Europejskiej Agencji Chemikaliów. Do połowy stycznia 2021 r. ECHA otrzymała już ponad 5 milionów zgłoszeń (dostęp: https://echa.europa.eu/documents/10162/23036412/articles_pl.pdf/6789ed89-f74a-82f2-cf80-73023f271d13)

Badania substancji i mieszanin
W przypadku, gdy dla substancji lub ich mieszanin wymagane jest (zgodnie z obowiązującymi przepisami) przeprowadzenie badań zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (DPL), badania takie powinny być wykonywane w jednostkach organizacyjnych, które przeprowadzają takie badania i posiadają certyfikat DPL oraz są wpisane do wykazu jednostek badawczych certyfikowanych w zakresie DPL.

Oznakowanie substancji i ich mieszanin
Opakowania substancji lub mieszanin stwarzających zagrożenie oraz niektórych mieszanin wprowadzanych do obrotu muszą być odpowiednio oznakowane. Pojemniki i zbiorniki służące do przechowywania tych substancji lub mieszanin oraz pojemniki i zbiorniki służące do pracy z nimi, rurociągi zawierające substancje niebezpieczne lub mieszaniny niebezpieczne lub służące do ich transportowania oraz miejsca, w których są składowane znaczące ilości substancji niebezpiecznych lub mieszanin niebezpiecznych, powinny być także należycie oznakowane, w tym opatrzone znakami ostrzegawczymi.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 marca 2015 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i mieszanin niebezpiecznych oraz niektórych mieszanin (Dz.U. 2015 poz. 450; uznane za uchylone) [31],

- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 25 sierpnia 2015 r. w sprawie sposobu oznakowania miejsc, rurociągów oraz pojemników i zbiorników służących do przechowywania lub zawierających substancje stwarzające zagrożenie lub mieszaniny stwarzające zagrożenie (Dz.U. 2015 poz. 1368; uznane za uchylone)

Niedopuszczalne jest stosowanie substancji chemicznych i ich mieszanin nieoznakowanych w sposób widoczny, umożliwiający ich identyfikację oraz stosowanie substancji stwarzającej zagrożenie lub mieszaniny stwarzającej zagrożenie bez posiadania aktualnego spisu tych substancji i mieszanin oraz kart charakterystyki, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem (art. 221 § 1 i 2 kodeksu pracy).
W przypadku mieszanin dostępnych dla ogółu społeczeństwa oznakowanie opakowania zawiera informację o nominalnej ilości mieszaniny w opakowaniu, jeżeli informacja ta nie jest podana w innym miejscu na opakowaniu. Oznakowanie opakowania substancji niebezpiecznej lub mieszaniny niebezpiecznej, wprowadzanych do obrotu na terytorium RP, powinno być sporządzone w języku polskim.

Na opakowaniach substancji niebezpiecznych i mieszanin niebezpiecznych nie wolno umieszczać oznaczeń wskazujących, że taka substancja lub taka mieszanina nie są niebezpieczne.
Opakowania niektórych substancji niebezpiecznych lub mieszanin niebezpiecznych oferowane lub sprzedawane konsumentom wyposaża się, niezależnie od pojemności opakowania, w zamknięcia utrudniające otwarcie przez dzieci lub wyczuwalne dotykiem ostrzeżenie o niebezpieczeństwie (rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 czerwca 2012 r. w sprawie kategorii substancji niebezpiecznych i mieszanin niebezpiecznych, których opakowania wyposaża się w zamknięcia utrudniające otwarcie przez dzieci i wyczuwalne dotykiem ostrzeżenie o niebezpieczeństwie, Dz. U. z 2012 r., poz. 688).
Reklama substancji niebezpiecznej bez wymienienia kategorii, do której substancja została zaklasyfikowana jest zabroniona.

Odpowiedzialność karna
Ustawa o substancjach i ich mieszaninach określa szereg sankcji za nieprzestrzeganie przepisów ustawy i rozporządzeń w niej wymienionych.
W dniu 4 sierpnia 2020 r. w Dzienniku Ustaw RP została opublikowana ustawa z dnia 28 maja 2020r. o zmianie ustawy o substancjach chemicznych i ich mieszaninach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2020 poz. 1337). Ustawa weszła w życie po upływie 14 dni od dnia jej ogłoszenia tj. 19 sierpnia 2020 r. Ustawa wprowadziła m.in. karę finansową za brak rejestracji do 200 000 zł, a za brak wykonania aktualizacji karty charakterystyki do 50 000 zł.
Karty charakterystyki substancji i mieszanin stwarzających zagrożenie

Najbardziej uniwersalną formą przedstawienia istotnych informacji o substancjach i mieszaninach chemicznych, przeznaczonych dla szerokiego grona odbiorców, są karty charakterystyki tych substancji lub ich mieszanin.
Rozporządzenie REACH traktuje karty charakterystyki jako kluczowy element w komunikacji pomiędzy dostawcą/producentem a dalszym użytkownikiem w zakresie informowania o zagrożeniach i zarządzaniu ryzykiem. Rozporządzenie REACH zastąpiło dyrektywę dotyczącą kart charakterystyki substancji lub preparatów niebezpiecznych (91/155/EEC). Przepisy te były oparte na dyrektywie, która wymagała wdrożenia w każdym kraju członkowskim, natomiast w systemie REACH przepisy dotyczące karty charakterystyki są częścią rozporządzenia i nie wymagają wdrożenia w państwach członkowskich.
REACH nakłada obowiązek przestrzegania warunków opisanych w karcie charakterystyki lub scenariuszach narażenia załączonych do niektórych takich kart. Ponadto, jeżeli zastosowanie nie jest ujęte w karcie charakterystyki bądź jest odradzane, to może być wymagane sporządzenie własnego raportu bezpieczeństwa chemicznego. (6-9.fol.35)
(6-9.fol.35)

Karta charakterystyki jest powszechnie przyjętym i skutecznym sposobem dostarczania informacji odbiorcom substancji i mieszanin w UE. Stanowi ona integralną część systemu stworzonego na mocy rozporządzenia (WE) nr 1907/2006 (REACH). Pierwotne wymagania określone w rozporządzeniu REACH w odniesieniu do kart charakterystyki zmodyfikowano w celu uwzględnienia zasad dotyczących kart charakterystyki w ramach Globalnie Zharmonizowanego Systemu Klasyfikacji i Oznakowania Chemikaliów (GHS) oraz włączenia do prawodawstwa UE innych elementów GHS wprowadzonych rozporządzeniem (WE) nr 1272/2008 (CLP) za pośrednictwem zmian w załączniku II do rozporządzenia REACH [6]. Rozporządzenie Komisji (UE) 2020/878 zmieniło załącznik II poprzez wprowadzenie szczegółowych wymogów dotyczących nanopostaci substancji, dostosowujące te wymogi do szóstego i siódmego przeglądu GHS oraz dodające wymogi dotyczące niepowtarzalnego identyfikatora postaci czynnej (UFI zgodnie z załącznikiem VIII do rozporządzenia (WE) 1272/2008), właściwości zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego, specyficznych stężeń granicznych, współczynników M i szacunków toksyczności ostrej (Poradnik vers. IV 2020).

Zgodnie z art. 2 rozporządzenia (UE) 2020/878 karty charakterystyki sporządzane zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1907/2006, zmienionym rozporządzeniem Komisji (UE) 2015/830, można stosować do 31 grudnia 2022 r. Pozostaje to bez uszczerbku dla obowiązku aktualizacji kart charakterystyki zgodnie z art. 31 ust. 9 rozporządzenia (WE) nr 1907/2006 oraz dla przypadków, w których dodaje się do kart charakterystyki niepowtarzalny identyfikator postaci czynnej (UFI) zgodnie z częścią A sekcja 5 załącznika VIII do rozporządzenia (WE) nr 1272/2008 20 (CLP).

Karty charakterystyki stanowią sposób dostarczenia odpowiednich informacji dotyczących bezpieczeństwa w odniesieniu do substancji i mieszanin w przypadku, gdy:

• substancja lub mieszanina spełnia kryteria klasyfikacji jako stwarzająca zagrożenie zgodnie z rozporządzeniem CLP; lub
• jest to substancja trwała, wykazująca zdolność do bioakumulacji i toksyczna (PBT) lub bardzo trwała i wykazująca bardzo dużą zdolność do bioakumulacji (vPvB) zgodnie z kryteriami zawartymi w załączniku XIII do rozporządzenia REACH; lub
• substancja znajduje się z jakichkolwiek innych powodów na liście kandydackiej substancji podlegających procedurze udzielania zezwoleń zgodnie z art. 59 ust. 1 rozporządzenia

W określonych warunkach dla niektórych mieszanin, które nie spełniają kryteriów klasyfikacji jako stwarzające zagrożenie na mocy rozporządzenia CLP, również wymaga się opracowania karty charakterystyki lub udostępnienia jej na żądanie:

Substancja działająca uczulająco na skórę – dla mieszaniny zawierającej dany składnik w ilości równej stężeniu granicznemu lub je przekraczającej wymagana jest karta charakterystyki. W przypadku substancji uczulających o specyficznym stężeniu granicznym poniżej 0,1%, stężenie graniczne stosowane do wywołania reakcji alergicznej określa się na poziomie jednej dziesiątej specyficznego stężenia granicznego.

Rakotwórczość. Jeżeli substancja rakotwórcza kategorii 2 jest obecna w mieszaninie jako składnik w stężeniu ≥ 0,1%, karta charakterystyki dla mieszaniny udostępniana jest na żądanie.

Działanie szkodliwe na rozrodczość. Jeżeli substancja działająca toksycznie na rozrodczość kategorii 1 lub kategorii 2 lub substancja wywierająca wpływ na laktację lub oddziaływanie szkodliwe na dzieci karmione piersią jest obecna w mieszaninie jako składnik w stężeniu równym lub wyższym niż 0,1%, należy udostępnić na żądanie kartę charakterystyki dla mieszaniny.

Działanie toksyczne na narządy docelowe – narażenie jednorazowe. Jeżeli substancja działająca toksycznie na narządy docelowe kategorii 2 jest obecna w mieszaninie jako składnik w stężeniu ≥ 0,1%, kartę charakterystyki dla mieszaniny udostępnia się na żądanie.

Działanie toksyczne na narządy docelowe – powtarzane narażenie. Jeżeli substancja działająca toksycznie na narządy docelowe kategorii 2 jest obecna w mieszaninie jako składnik w stężeniu ≥ 0,1%, kartę charakterystyki dla mieszaniny udostępnia się na żądanie.

Karta charakterystyki zawiera datę sporządzenia i następujące sekcje (6-9.fol.36):

SEKCJA 1: Identyfikacja substancji/mieszaniny i identyfikacja przedsiębiorstwa
SEKCJA 2: Identyfikacja zagrożeń
SEKCJA 3: Skład/informacja o składnikach
SEKCJA 4: Środki pierwszej pomocy
SEKCJA 5: Postępowanie w przypadku pożaru
SEKCJA 6: Postępowanie w przypadku niezamierzonego uwolnienia do środowiska
SEKCJA 7: Postępowanie z substancjami i mieszaninami oraz ich magazynowanie
SEKCJA 8: Kontrola narażenia/środki ochrony indywidualnej
SEKCJA 9: Właściwości fizyczne i chemiczne
SEKCJA 10: Stabilność i reaktywność
SEKCJA 11: Informacje toksykologiczne
SEKCJA 12: Informacje ekologiczne
SEKCJA 13: Postępowanie z odpadami
SEKCJA 14: Informacje dotyczące transport
SEKCJA 15: Informacje dotyczące przepisów prawnych
SEKCJA 16: Inne informacje

(6-9.fol.36)

Nowym elementem, który w pewnych przypadkach będzie musiał być dołączony do karty charakterystyki są scenariusze narażenia, czyli dokument zawierający zestaw warunków opisujących sposób produkcji lub stosowania substancji podczas jej etapów istnienia oraz sposób w jaki producent lub importer kontroluje narażenie ludzi i środowiska, lub w jaki sposób zaleca dalszemu użytkownikowi sprawowanie tej kontroli. Scenariusze narażenia będą musiały być dołączone w załączniku do karty charakterystyki dla tych substancji, dla których wymagane jest przeprowadzenie oceny bezpieczeństwa chemicznego i sporządzenie raportu bezpieczeństwa chemicznego. W scenariuszu narażenia opisuje się, w jaki sposób można kontrolować narażenie ludzi i środowiska na działanie substancji, a przez to umożliwić ich bezpieczne użytkowanie. Scenariusz narażenia dotyczy zastosowania zidentyfikowanego lub grupy podobnych zastosowań zidentyfikowanych, takich jak formulacja, przetwarzanie lub produkcja danego artykułu. Opisuje się w nim warunki operacyjne oraz środki zarządzania ryzykiem zapewniające bezpieczne zastosowanie substancji przeznaczonej do danego zastosowania.

Scenariusze narażenia mogą zawierać szereg „scenariuszy cząstkowych”. W scenariuszu cząstkowym opisuje się każde działanie cząstkowe w ramach
zastosowania zidentyfikowanego (np. mieszanie, przenoszenie substancji do małych pojemników, nakładanie substancji poprzez napylanie itd.) (Poradnik dotyczący kart charakterystyki i scenariuszy narażenia. ECHA, 2018, DOI: 10.2823/92119.. (6-9.fol.37)

(6-9.fol.37)

W stosunku do rozporządzenia REACH rozporządzenie 1272/2008 (CLP) ma znacznie szerszy zakres, ponieważ ma zastosowanie bez względu na tonaż (wymogi rozporządzenia REACH dotyczą substancji produkowanych lub importowanych w ilości jedna tona lub więcej w skali roku) . Rozporządzenie CLP nakłada na producentów, importerów i dalszych użytkowników obowiązek sklasyfikowania substancji lub mieszanin przed wprowadzeniem do obrotu. System klasyfikacji zawarty w rozporządzeniu CLP dzieli zagrożenia na 28 klas w zależności od sposobu powodowania zagrożenia: 16 klas zagrożeń fizycznych opartych na klasach zdefiniowanych w prawie międzynarodowym w odniesieniu do transportu towarów niebezpiecznych, 10 klas zagrożeń dla zdrowia ludzkiego i 1 klasę zagrożeń dla środowiska (z dodatkową klasą dla substancji działających szkodliwe na warstwę ozonową).

Załącznik II do rozporządzenia REACH zawierający wytyczne do sporządzania kart charakterystyki został zmieniony w celu przystosowania go do kryteriów klasyfikacji i innych odnośnych przepisów ustanowionych w rozporządzeniu (WE) nr 1272/2008 (CLP) .

Od 1 czerwca 2015 r. obowiązywała treść załącznika do rozporządzenia Komisji (UE) 2015/830 z dnia 28 maja 2015 r. zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) – Dziennik Urzędowy UE L 132 z 29 maja 2015 r. Zarówno dla substancji, jak i dla mieszanin, obowiązują przy sporządzaniu karty charakterystyki przepisy dotyczące klasyfikacji i oznakowania podane w rozporządzeniu CLP [5, 6]. Rozporządzenie Komisji (UE) 2020/878 zmieniło załącznik II poprzez wprowadzenie szczegółowych wymogów dotyczących nanopostaci substancji, dostosowujące te wymogi do szóstego i siódmego przeglądu GHS oraz dodające wymogi dotyczące niepowtarzalnego identyfikatora postaci czynnej (UFI zgodnie z załącznikiem VIII do rozporządzenia (WE) 1272/2008), właściwości zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego, specyficznych stężeń granicznych, współczynników M i szacunków toksyczności ostrej (Poradnik vers. IV 2020).
Wszystkie karty charakterystyki dostarczone po 31 grudnia 2022 r. muszą mieć format zgodny z rozporządzeniem (UE) 2020/878. Zaleca się, aby stosowanie nowego formatu, określonego w rozporządzeniu (UE) 2020/878, następowało możliwie najszybciej w celu zapewnienia zgodności wszystkich kart charakterystyki przed upływem terminu przypadającego na dzień 31 grudnia 2022 r.
Kartę charakterystyki można dostarczyć w formie papierowej, np. listem lub faksem, lub też elektronicznej, na przykład pocztą elektroniczną. Sama publikacja egzemplarza karty charakterystyki (lub jej aktualizacji) na stronie internetowej nie jest uznana za wypełnienie obowiązku „dostarczenia”.


Wzór karty określony w rozporządzeniu Komisji (UE) 2020/878 z dnia 18 czerwca 2020 r. zmieniające załącznik II do rozporządzenia (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) – Dziennik Urzędowy UE L 203 z 26.6.2020 r. Karta charakterystyki składa się z 16 sekcji, a jej format został uzgodniony na forum międzynarodowym. W przypadku gdy dla danej substancji istnieje wymóg sporządzenia raportu bezpieczeństwa chemicznego (CSR), informacje zawarte w karcie charakterystyki tej substancji muszą być zgodne z informacjami dostarczonymi w CSR oraz z informacjami dostarczonymi w dokumentacji rejestracyjnej (gdy CSR jest sporządzany zgodnie z art. 14). Ponadto zgodnie z rozporządzeniem REACH (art. 31 ust. 7) rejestrujący i dalsi użytkownicy, którzy mają obowiązek sporządzić CSR, muszą zamieścić w załączniku do karty charakterystyki odpowiednie scenariusze narażenia. Dodatkowo zgodnie z art. 62 ust. 4 lit. d) w ramach składania wniosku o udzielenie zezwolenia wnioskodawca musi sporządzić CSR zawierający scenariusz narażenia dla wnioskowanego zastosowania (załącznik I, sekcja 5.1.2). Zgodnie z załącznikiem I sekcja 0.7, jeśli substancja wprowadzana jest do obrotu, odpowiedni scenariusz lub scenariusze narażenia obejmujące środki kontroli ryzyka i warunki operacyjne włączane są do załącznika do karty charakterystyki. Sporządzając karty charakterystyki, dalsi użytkownicy muszą uwzględnić stosowne informacje o narażeniu uzyskane od dostawców. W przypadku mieszanin istnieje kilka możliwości zamieszczenia odpowiednich scenariuszy narażenia w załączniku lub zamieszczenia odpowiednich informacji dotyczących narażenia w sekcjach 1–16 samej karty charakterystyki. Jeżeli jednak dalszy użytkownik ma obowiązek sporządzenia własnego CSR na mocy art. 37 rozporządzenia REACH i skutkuje to wygenerowaniem scenariusza narażenia, wspomniany scenariusz narażenia musi zostać zamieszczony w załączniku do karty charakterystyki.
(6-9.fol.38), (6-9.fol.39) (6-9.fol.40), (6-9.fol.41), (6-9.fol.42)

(6-9.fol.38)
(6-9.fol.39)
(6-9.fol.40)
(6-9.fol.41)
(6-9.fol.42)

.

SEKCJA 1: Identyfikacja substancji/mieszaniny i identyfikacja przedsiębiorstwa

W sekcji określono sposób identyfikacji substancji lub mieszaniny oraz sposób podawania w karcie charakterystyki jej istotnych zastosowań, nazwy dostawcy substancji lub mieszaniny, danych kontaktowych dostawcy substancji lub mieszaniny, łącznie z danymi kontaktowymi w razie nagłych wypadków.

1.1. Identyfikator produktu
W przypadku substancji podlegających obowiązkowi rejestracji identyfikator produktu jest zgodny z identyfikatorem produktu przedstawionym podczas rejestracji. W przypadku mieszanin podaje się nazwę handlową lub przeznaczenie.

1.2. Istotne zidentyfikowane zastosowania substancji lub mieszaniny oraz zastosowania odradzane
W punkcie tym należy podać zidentyfikowane zastosowania substancji lub mieszaniny, które są istotne dla odbiorcy w postaci krótkiego opisu przeznaczenia substancji lub mieszaniny np. „środek zmniejszający palność”, „przeciwutleniacz”. W niektórych przypadkach należy podać, wraz z uzasadnieniem, zastosowania, które dostawca odradza.
W przypadku, gdy wymagany jest raport bezpieczeństwa chemicznego, informacje zawarte w tej podsekcji karty charakterystyki muszą buć spójne z informacjami dotyczącymi zastosowań zidentyfikowanych w raporcie bezpieczeństwa chemicznego oraz scenariuszami narażenia z raportu bezpieczeństwa chemicznego i umieszczonymi w załączniku do karty charakterystyki.

1.3. Dane dotyczące dostawcy karty charakterystyki
Podaje się nazwę dostawcy, niezależnie od tego, czy jest to producent, importer, wyłączny przedstawiciel, dalszy użytkownik czy dystrybutor. Zamieszcza się pełny adres i numer telefonu dostawcy, a także adres e- mail: kompetentnej osoby odpowiedzialnej za kartę charakterystyki. Gdy dostawca nie ma siedziby w państwie członkowskim, w którym substancja lub mieszanina jest wprowadzana do obrotu, a dostawca wyznaczył osobę odpowiedzialną za kartę w tym państwie członkowskim, dodatkowo podaje się pełny adres i numer telefonu tej osoby.

1.4. Numer telefonu alarmowego
Podaje się dane kontaktowe służb powiadamianych w nagłych przypadkach. Jeżeli występują jakiekolwiek przyczyny ograniczające dostęp do tych służb, takie jak godziny pracy, lub jeżeli występują ograniczenia dotyczące szczególnego rodzaju przekazywanych informacji, należy je wyraźnie określić.

SEKCJA 2: Identyfikacja zagrożeń

W tej sekcji karty charakterystyki opisuje się zagrożenia stwarzane przez substancję lub mieszaninę oraz podaje odpowiednie informacje ostrzegające związane z tymi zagrożeniami.

2.1. Klasyfikacja substancji lub mieszaniny
Dla substancji lub mieszaniny podaje się klasyfikację, która wynika z zastosowania zasad klasyfikacji zawartych w rozporządzeniu (WE) nr 1272/2008
W tej sekcji wymienia się najważniejsze szkodliwe skutki działania substancji/mieszaniny na zdrowie człowieka i środowisko oraz związane z właściwościami fizykochemicznymi w sposób, który pozwoli nieprofesjonalistom określić zagrożenia związane z substancją lub mieszaniną.

2.2. Elementy oznakowania
Podaje się, na podstawie klasyfikacji, przynajmniej następujące elementy występujące na oznakowaniu zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1272/2008: piktogram(-y) określający(-e) rodzaj zagrożenia, hasło(-a) ostrzegawcze, zwrot(-y) wskazujący(-e) rodzaj zagrożenia i zwrot(-y) wskazujący(-e) środki ostrożności. Barwny piktogram określony w rozporządzeniu (WE) nr 1272/2008 można zastąpić czarno-białym odwzorowaniem całego piktogramu wskazującego rodzaj zagrożenia lub odwzorowaniem tylko symbolu graficznego

2.3. Inne zagrożenia
Podaje się informacje, czy substancja lub mieszanina spełnia kryteria PBT (substancja trwała, wykazująca zdolność do bioakumulacji i toksyczna) lub vPvB (substancja bardzo trwała, wykazująca bardzo dużą zdolność do bioakumulacji) zgodnie z załącznikiem XIII do rozporządzenia (WE) nr 1907/2006 [3]. Podaje się, czy substancja została wpisana do wykazu ustanowionego zgodnie z art. 59 ust. 1 jako posiadająca właściwości zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego oraz czy substancja jest substancją o właściwościach zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego zgodnie z kryteriami określonymi w rozporządzeniu delegowanym Komisji (UE) 2017/2100(3) lub rozporządzeniu Komisji (UE) 2018/605(4). W przypadku mieszaniny podaje się informacje dotyczące każdej substancji obecnej w mieszaninie w stężeniu równym lub większym niż 0,1 % wag.

Podaje się również informacje dotyczące innych zagrożeń, które nie powodują zaklasyfikowania, a które mogą przyczynić się do ogólnych zagrożeń powodowanych przez substancję lub mieszaninę, takich jak zanieczyszczanie powietrza podczas utwardzania lub obróbki, pylenie, zagrożenie wybuchem pyłu, krzyżowe działanie uczulające, duszące działanie gazów, zmrażanie, silny zapach lub smak lub wpływ na środowisko, taki jak zagrożenie dla organizmów glebowych, lub zdolność do tworzenia ozonu na drodze reakcji fotochemicznych.

Od 5 stycznia 2021 r. występuje obowiązek zgłaszania substancji wzbudzających szczególnie duże obawy występujących w wyrobach do nowo powstałej bazy SCIP (ang. Substances of Concern In Products). Baza ta została utworzona przez Europejską Agencję Chemikaliów i w swoich zasobach zawiera informacje na temat substancji SVHC w wyrobach, które przekazują podmioty. Baza ta została utworzona w związku ze zmianą przepisów dyrektywy w sprawie odpadów. Celem utworzenia bazy jest informowanie konsumentów i podmiotów gospodarczych zajmujących się gospodarką odpadami na temat wyrobów zawierających niebezpieczne substancje przez cały cykl życia tych produktów, w tym na etapie odpadu. Informacje przekazane do bazy danych SCIP będą publicznie dostępne na stronie Europejskiej Agencji Chemikaliów. Do połowy stycznia 2021 r. ECHA otrzymała już ponad 5 milionów zgłoszeń.

SEKCJA 3: Skład/informacja o składnikach
W tej sekcji karty charakterystyki podaje się tożsamość chemiczną składnika(-ów) substancji lub mieszaniny, łącznie z informacjami dotyczącymi zanieczyszczeń i dodatków stabilizujących.

3.1. Substancje
Tożsamość chemiczną głównego składnika substancji ustala się co najmniej za pomocą identyfikatora produktu. Identyfikator ten jest zgodny z oznakowaniem.
Tożsamość chemiczną wszelkich zanieczyszczeń, dodatków stabilizujących lub poszczególnych składników, innych niż główny składnik, które same są sklasyfikowane i które mają wpływ na klasyfikację substancji, podaje się poprzez identyfikator produktu, lub jeżeli jest niedostępny – poprzez jedną z innych nazw (nazwę zwyczajową, handlową, skrót) lub numery identyfikacyjne.

Należy wskazać specyficzne stężenie graniczne, współczynnik M i szacunkową toksyczność ostrą dla substancji wymienionych w części 3 załącznika VI do rozporządzenia (WE) nr 1272/2008 lub ustalone zgodnie z załącznikiem I do tego rozporządzenia, jeżeli takie wartości są dostępne. Jeżeli substancja jest zarejestrowana i obejmuje nanopostać, podaje się charakterystykę cząsteczek, która określa nanopostać, jak opisano w załączniku VI. Jeżeli substancja nie jest zarejestrowana, ale karta charakterystyki obejmuje nanopostacie, których charakterystyka cząsteczek wpływa na bezpieczeństwo substancji, należy wskazać tę charakterystykę. Dodatkowo dostawca substancji może sporządzić wykaz wszystkich składników, łącznie ze składnikami niezaklasyfikowanymi. Podsekcja ta może zawierać również informacje dotyczące substancji wieloskładnikowych.

3.2. Mieszaniny
Podaje się identyfikator produktu, jeżeli jest dostępny, stężenie lub przedziały stężeń oraz klasyfikację przynajmniej wszystkich substancji, o których mowa w pkt 3.2.1 lub 3.2.2. Poza tym, dostawca mieszanin może podać spis wszystkich substancji w mieszaninie, łącznie z substancjami niespełniającymi kryteriów klasyfikacji. Informacje te umożliwiają odbiorcy łatwą identyfikację zagrożeń stwarzanych przez substancje w mieszaninie.

Stężenie substancji w mieszaninie opisuje się w jeden z następujących sposobów:

a) wskazując dokładne wartości stężeń w postaci ułamków masowych lub objętościowych wyrażonych w procentach w porządku malejącym, jeżeli jest to technicznie możliwe;
b) wskazując przedziały wartości w postaci ułamków masowych lub objętościowych wyrażonych w procentach, jeżeli jest to technicznie możliwe.

W przypadku, gdy są stosowane przedziały wartości stężeń wyrażone w procentach, zagrożenia dla zdrowia i środowiska opisuje się uwzględniając skutki najwyższego stężenia każdego ze składników.

Jeżeli dostępne są informacje na temat mieszaniny jako całości, podaje się je w sekcji 2.
Alternatywną nazwę rodzajową można stosować w przypadku, gdy zgodnie z art. 24 rozporządzenia (WE) nr 1272/2008 zezwolono na jej stosowanie
W przypadku mieszaniny spełniającej kryteria klasyfikacji zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1272/2008 wymienia się następujące substancje wraz z ich stężeniami lub przedziałem stężeń w mieszaninie:

a) substancje stanowiące zagrożenie dla zdrowia lub środowiska w rozumieniu rozporządzenia (WE) nr 1272/2008, jeżeli substancje te występują w mieszaninie w stężeniach równych najniższej z następujących wartości lub wyższych od niej:

- podstawowe wartości graniczne określone w tabeli 1.1 w załączniku I do rozporządzenia (WE) nr 1272/2008;
- ogólne stężenia graniczne określone w częściach 3–5 załącznika I do rozporządzenia (WE) nr 1272/2008, z uwzględnieniem stężeń określonych w uwagach do niektórych tabel w części 3 w związku z obowiązkiem udostępnienia karty charakterystyki danej mieszaniny na żądanie, a w przypadku zagrożenia spowodowanego aspiracją (sekcja 3.10 załącznika I do rozporządzenia (WE) nr 1272/2008) wynoszące ≥ 10 %;
- specyficzne stężenia graniczne podane w części 3 załącznika VI do rozporządzenia (WE) nr 1272/2008;
- podstawowa wartość graniczna podana w tabeli 1.1 załącznika I do rozporządzenia (WE) nr 1272/2008 skorygowana w wyniku obliczeń, o których mowa w sekcji 4.1 załącznika I do tego rozporządzenia, jeżeli współczynnik M został podany w części 3 załącznika VI do tego rozporządzenia;
- specyficzne stężenia graniczne podane w wykazie klasyfikacji i oznakowania ustanowionym zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1272/2008;
- stężenia graniczne podane w załączniku II do rozporządzenia (WE) nr 1272/2008;
- podstawowa wartość graniczna podana w tabeli 1.1 w załączniku I do rozporządzenia (WE) nr 1272/2008 skorygowana w wyniku obliczeń, o których mowa w sekcji 4.1 załącznika I do tego rozporządzenia, jeżeli współczynnik M został podany w wykazie klasyfikacji i oznakowania ustanowionym zgodnie ze wspomnianym rozporządzeniem;

b) substancje, w odniesieniu do których określono unijne dopuszczalne stężenia w środowisku pracy, które nie zostały zawarte w lit. a);

c) substancje trwałe, wykazujące zdolność do bioakumulacji i toksyczne lub bardzo trwałe i wykazujące bardzo dużą zdolność do bioakumulacji zgodnie z kryteriami zawartymi w załączniku XIII lub substancje zawarte w wykazie sporządzonym zgodnie z art. 59 ust. 1 z powodów innych niż zagrożenia, o których mowa w lit. a), jeśli stężenie danej substancji jest równe 0,1 % lub wyższe.

W przypadku mieszaniny niespełniającej kryteriów klasyfikacji zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1272/2008 wymienia się substancje występujące w mieszaninie w stężeniu równym najniższej z następujących wartości lub wyższym od niej, wraz z ich stężeniami lub przedziałem stężeń:

a) 1 % wag. w preparatach niewystępujących w postaci gazu oraz 0,2 % obj. w preparatach występujących w postaci gazu w przypadku: (i) substancji stanowiących zagrożenie dla zdrowia lub środowiska w rozumieniu rozporządzenia (WE) nr 1272/2008; lub (ii) substancji, w odniesieniu do których określono unijne najwyższe dopuszczalne stężenia w środowisku pracy;
b) 0,1 % wag. w przypadku substancji trwałych, wykazujących zdolność do bioakumulacji i toksycznych zgodnie z kryteriami zawartymi w załączniku XIII, substancji bardzo trwałych i wykazujących bardzo dużą zdolność do bioakumulacji zgodnie z kryteriami zawartymi w załączniku XIII lub substancji zawartych w wykazie sporządzonym zgodnie z art. 59 ust. 1 z powodów innych niż zagrożenia, o których mowa w lit. a).
c) substancje zidentyfikowane jako posiadające właściwości zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego zgodnie z kryteriami określonymi w rozporządzeniu delegowanym (UE) 2017/2100 lub rozporządzeniu (UE) 2018/605.

3.2.3. W przypadku substancji wymienionych w podsekcji 3.2 podaje się klasyfikację substancji zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1272/2008, łącznie z klasą(-ami) zagrożeń i kodem(-ami) kategorii znajdującymi się w tabeli 1.1 załącznika VI do wspomnianego rozporządzenia, a także zwrotami wskazującymi rodzaj zagrożenia przyporządkowanymi zgodnie z zagrożeniami wynikającymi z właściwości fizycznych substancji oraz zagrożeniami dla zdrowia ludzkiego i środowiska. Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia nie muszą być w tej sekcji podane w pełnym brzemieniu; wystarczą ich kody. Jeśli nie są one podane w pełnym brzmieniu, podaje się odniesienie do sekcji 16, w której zamieszcza się pełne brzmienie wszystkich istotnych zwrotów wskazujących rodzaj zagrożenia. Jeżeli substancja nie spełnia kryteriów klasyfikacji, podaje się powód wymienienia tej substancji w podsekcji 3.2, używając sformułowań takich jak »niezaklasyfikowana substancja vPvB« lub »substancja z określoną na poziomie Unii wartością najwyższego dopuszczalnego stężenia w środowisku pracy«.

Należy wskazać specyficzne stężenie graniczne, współczynnik M i szacunkową toksyczność ostrą dla substancji wymienionej w części 3 załącznika VI do rozporządzenia (WE) nr 1272/2008 lub ustalone zgodnie z załącznikiem I do tego rozporządzenia, jeżeli takie wartości są dostępne. Jeżeli substancja stosowana w mieszaninie występuje jako nanopostać i jako taka jest zarejestrowana lub jest przedmiotem raportu bezpieczeństwa chemicznego dalszego użytkownika, podaje się charakterystykę cząsteczek, która określa nanopostać, jak opisano w załączniku VI. Jeżeli substancja stosowana w mieszaninie występuje jako nanopostać, ale nie jest zarejestrowana ani nie jest przedmiotem raportu bezpieczeństwa chemicznego dalszego użytkownika, podaje się charakterystykę cząsteczek, która ma wpływ na bezpieczeństwo mieszaniny.

3.2.4. W przypadku substancji wymienionych w podsekcji 3.2 podaje się nazwę i numer rejestracji nadany na mocy art. 20 ust. 3 rozporządzenia CLP, jeżeli jest dostępny. Bez uszczerbku dla obowiązków nałożonych na dalszych użytkowników zgodnie z art. 39 niniejszego rozporządzenia, dostawca mieszaniny może pominąć część numeru rejestracji odnoszącą się do indywidualnego rejestrującego w ramach wspólnego przedłożenia, jeżeli spełnione są następujące warunki:

a) dostawca ten przyjmuje na siebie odpowiedzialność za przekazanie na żądanie, do celów egzekwowania przepisów, pełnego numeru rejestracji lub – jeżeli pełny numer rejestracji nie jest dla niego dostępny – za przekazanie tego żądania swojemu dostawcy zgodnie z lit. b);

oraz

b) dostawca ten przekazuje pełny numer rejestracji organowi państwa członkowskiego odpowiedzialnemu za egzekwowanie przepisów (zwanego dalej organem odpowiedzialnym za egzekwowanie przepisów) w ciągu 7 dni od jego żądania otrzymanego bezpośrednio od tego organu odpowiedzialnego za egzekwowanie przepisów lub przekazanego przez jego odbiorcę lub – jeżeli pełny numer rejestracji nie jest dla niego dostępny – dostawca ten przekazuje w ciągu 7 dni to żądanie swojemu dostawcy informując jednocześnie o tym organ odpowiedzialny za egzekwowanie przepisów.
Podaje się numer WE zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1272/2008, jeżeli jest dostępny. Można również podać numer CAS i nazwę zgodną z nomenklaturą IUPAC, o ile są dostępne.
W przypadku substancji wskazanych w niniejszej podsekcji przy zastosowaniu alternatywnej nazwy rodzajowej zgodnie z art. 24 rozporządzenia (WE) nr 1272/2008, numer rejestracji, numer WE oraz pozostałe precyzyjne identyfikatory chemiczne nie są konieczne.

SEKCJA 4: Środki pierwszej pomocy
W tej sekcji karty charakterystyki należy opisać w zrozumiały sposób pierwszą pomoc. tak żeby mogły jej udzielić osoby nieprzeszkolone bez użycia specjalistycznego sprzętu i dostępu do szerokiego zestawu leków. Jeżeli potrzebna jest pomoc lekarska, wskazuje się to, podając jak szybko taka pomoc jest potrzebna.

4.1. Opis środków pierwszej pomocy
Wytyczne dotyczące pierwszej pomocy podaje się według istotnych dróg narażenia. W podpunktach określa się procedurę dla każdej z dróg narażenia, tj. przez drogi oddechowe, przez kontakt ze skórą, z oczami oraz przez przewód pokarmowy.

Podaje się informacje, czy:

a) konieczna jest natychmiastowa pomoc lekarska i czy istnieje możliwość wystąpienia opóźnionych skutków narażenia;
b) zalecane jest przeniesienie narażonej osoby z miejsca narażenia na świeże powietrze;
c) zalecane jest zdjęcie osobie poszkodowanej odzieży i butów oraz ich usunięcie; oraz
d) zalecane jest indywidualne wyposażenie ochronne dla osób udzielających pierwszej pomocy.

4.2. Najważniejsze ostre i opóźnione objawy oraz skutki narażenia
Zamieszcza się krótkie podsumowanie informacji dotyczących najważniejszych ostrych i opóźnionych objawów oraz skutków narażenia.

4.3. Wskazania dotyczące wszelkiej natychmiastowej pomocy lekarskiej i szczególnego postępowania z poszkodowanym
W niektórych przypadkach podaje się informacje dotyczące analiz klinicznych i monitorowania medycznego w kierunku opóźnionych skutków, szczegółowe informacje dotyczące odtrutek (jeżeli są znane) oraz przeciwwskazań.
W przypadku niektórych substancji lub mieszanin ważne może być podkreślenie, aby w miejscu pracy dostępne były specjalne środki umożliwiające specjalistyczną i natychmiastową pomoc.

SEKCJA 5: Postępowanie w przypadku pożaru

W tej sekcji karty charakterystyki należy opisać wymagania dotyczące postępowania w przypadku pożaru spowodowanego przez substancję lub mieszaninę albo pożaru, który wybuchł w ich pobliżu.

5.1. Środki gaśnicze
Podaje się informacje dotyczące odpowiednich środków gaśniczych oraz wskazuje się, czy zastosowanie pewnych środków gaśniczych jest niewłaściwe w określonych sytuacjach związanych z substancją lub mieszaniną.

5.2. Szczególne zagrożenia związane z substancją lub mieszaniną
Podaje się informacje dotyczące zagrożeń związanych z substancją lub mieszaniną, takich jak powstawanie niebezpiecznych produktów podczas spalania substancji lub mieszaniny, np. poprzez dodanie tekstu „podczas spalania mogą się tworzyć toksyczne spaliny zawierające tlenek węgla” lub „podczas spalania tworzą się tlenki siarki i azotu”.

5.3. Informacje dla straży pożarnej
Podaje się zalecenia dotyczące wszelkich działań ochronnych, które należy podjąć podczas gaszenia pożaru, takie jak „chłodzić pojemniki mgłą wodną” oraz dotyczące specjalnego sprzętu ochronnego dla strażaków, takiego jak obuwie, kombinezony, rękawice, sprzęt ochrony oczu i twarzy oraz aparaty oddechowe.

SEKCJA 6: Postępowanie w przypadku niezamierzonego uwolnienia do środowiska
Ta sekcja karty charakterystyki zawiera zalecenia dotyczące właściwego postępowania w przypadku wylania się, wycieku lub uwolnienia substancji, które pozwalają na zapobieganie szkodliwym skutkom dla osób, mienia i środowiska lub zmniejszenie tych skutków. Należy uwzględnić inny sposób postępowania w przypadku wylania się dużych ilości, a inny w przypadku wylania się małych ilości, jeżeli ilość może mieć znaczący wpływ na zagrożenie. Jeżeli procedury zapobiegające rozprzestrzenianiu się wycieków i odzysku wskazują, że wymagane jest różne postępowanie, ujmuje się to w karcie charakterystyki.

6.1. Indywidualne środki ostrożności, wyposażenie ochronne i procedury w sytuacjach awaryjnych

Dla osób nienależących do personelu udzielającego pomocy podaje się zalecenia związane z przypadkowym przeciekiem i uwolnieniem się substancji lub mieszaniny, takie jak:

a) noszenie odpowiedniego sprzętu ochronnego;
b) sposoby usuwania źródeł zapłonu, zapewnienie wystarczającej wentylacji, ograniczenie zapylenia; oraz
c) procedury w sytuacjach awaryjnych, takie jak konieczność ewakuacji z zagrożonego terenu lub konsultacji z ekspertem.

Dla osób udzielających pomocy podaje się zalecenia dotyczące materiału, z jakiego ma być wykonana indywidualna odzież ochronna (takie jak: „odpowiednie: Butylen”, „nieodpowiednie: PCV”)

6.2. Środki ostrożności w zakresie ochrony środowiska
Podaje się zalecenia dotyczące wszelkich środków ostrożności w zakresie ochrony środowiska, które należy podjąć w razie przypadkowego wycieku i uwolnienia się substancji lub mieszaniny, takie jak zapobieganie przedostaniu się do kanalizacji, wód powierzchniowych i gruntowych.

6.3. Metody i materiały zapobiegające rozprzestrzenianiu się skażenia i służące do usuwania skażenia
Podaje się odpowiednie zalecenia dotyczące zapobiegania rozprzestrzenianiu się wycieku (np. obwałowanie, zabezpieczenie kanalizacji) oraz likwidacji wycieku (np. neutralizacja, odkażanie, użycie adsorbentów, czyszczenie, sprzęt do zapobieganiu rozprzestrzeniania się skażenia i czyszczenia).

6.4. Odniesienia do innych sekcji

SEKCJA 7: Postępowanie z substancjami i mieszaninami oraz ich magazynowanie

Ta sekcja karty charakterystyki zawiera informacje na temat sposobów bezpiecznego postępowania z substancjami i mieszaninami. Należy wymienić środki ostrożności, właściwe dla zastosowań zidentyfikowanych, a także szczególnych właściwości substancji lub mieszaniny. Informacje w tej sekcji karty charakterystyki dotyczą ochrony zdrowia ludzkiego, bezpieczeństwa i środowiska. Mają one pomóc pracodawcy w opracowywaniu stosownych procedur roboczych i środków organizacyjnych. W przypadku gdy wymagany jest raport bezpieczeństwa chemicznego, informacje zawarte w tej sekcji karty charakterystyki są spójne z informacjami dotyczącymi zastosowań zidentyfikowanych w raporcie bezpieczeństwa chemicznego oraz scenariuszami narażenia z raportu bezpieczeństwa chemicznego przedstawiającymi kontrolę ryzyka i umieszczonymi w załączniku do karty charakterystyki.

7.1. Środki ostrożności dotyczące bezpiecznego postępowania
Podaje się zalecenia umożliwiające bezpieczne postępowanie z substancją lub mieszaniną (zapobieganie rozprzestrzenianiu się i powstawaniu pożaru, zapobieganie stosowaniu wzajemnie niezgodnych substancji i mieszanin itp.) oraz zalecenia dotyczące ogólnej higieny pracy (np. nie spożywać pokarmów i napojów, nie palić w miejscu pracy, myć ręce po użyciu, zdjąć zanieczyszczoną odzież i sprzęt ochronny przez wejściem do miejsc przeznaczonych do spożywania posiłków).

7.2. Warunki bezpiecznego magazynowania, łącznie z informacjami dotyczącymi wszelkich wzajemnych niezgodności
Podaje się szczególne wymagania dotyczące magazynowania substancji i mieszanin (warunki powstania atmosfery wybuchowej, zagrożenia związane z palnością, warunki pogodowe, wymagania dotyczące wentylacji itp.).

7.3. Szczególne zastosowanie(-a) końcowe
Podaje się zalecenia dotyczące substancji i mieszanin przeznaczonych do szczególnych zastosowań końcowych odnoszące się do zastosowań zidentyfikowanych, o których mowa w podsekcji 1.2. Zalecenia te są szczegółowe i praktyczne. Jeżeli załączony jest scenariusz narażenia, można umieścić odniesienie do niego. Jeżeli uczestnik łańcucha dostaw dokonał oceny bezpieczeństwa chemicznego mieszaniny, wystarczy, aby informacje w karcie charakterystyki i scenariuszach narażenia były zgodne z raportem bezpieczeństwa chemicznego mieszaniny.

SEKCJA 8: Kontrola narażenia/środki ochrony indywidualnej
W tej sekcji karty charakterystyki należy umieścić obowiązujące dopuszczalne normy narażenia zawodowego i konieczne środki zarządzania ryzykiem. W przypadku, gdy wymagany jest raport bezpieczeństwa chemicznego, informacje zawarte w tej sekcji karty charakterystyki są spójne z informacjami dotyczącymi zastosowań zidentyfikowanych w raporcie bezpieczeństwa chemicznego oraz scenariuszami narażenia z raportu bezpieczeństwa chemicznego przedstawiającymi kontrolę ryzyka i umieszczonymi w załączniku do karty charakterystyki.

8.1. Parametry dotyczące kontroli

Dla substancji lub dla każdej substancji w mieszaninie podaje się następujące wartości:

– krajowe dopuszczalne wartości, aktualnie stosowane w państwie członkowskim
– krajowe wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy, które odpowiadają wspólnotowym wartościom narażenia zawodowego zgodnie z dyrektywą 98/24/WE
– krajowe wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy, które odpowiadają wspólnotowym dopuszczalnym wartościom zgodnie z dyrektywą 2004/37/WE (substancje rakotwórcze i mutagenne)
– krajowe dopuszczalne wartości biologiczne, które odpowiadają wspólnotowym dopuszczalnym wartościom biologicznym zgodnie z dyrektywą 98/24/WE
– procedury monitorowania stężeń w środowisku pracy przynajmniej dla najistotniejszych substancji.

W przypadku, gdy wymagany jest raport bezpieczeństwa chemicznego podaje się odpowiednie dla danej substancji wartości DNEL i PNEC w odniesieniu do scenariuszy narażenia z raportu bezpieczeństwa chemicznego podanymi w załączniku do karty charakterystyki.

8.2. Kontrola narażenia
Informacje wymagane w tej podsekcji podaje się w przypadku, gdy do karty charakterystyki nie załącza się scenariusza narażenia zawierającego te informacje.
Należy podać opis stosownych środków kontroli narażenia w odniesieniu do zastosowań zidentyfikowanych substancji lub mieszaniny. Informacje te powinny umożliwić pracodawcy dokonanie oceny ryzyka dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników wynikającego z obecności danej substancji lub mieszaniny.

Informacje dotyczące używania indywidualnych środków ochronnych powinny być zgodne z dobrymi praktykami higieny pracy i odpowiadać innym środkom ograniczającym narażenie, w tym technicznym środkom ograniczenia, wentylacji i izolacji. Należy szczegółowo określić, jaki sprzęt zapewni odpowiednią ochronę, w tym:

a) ochronę oczu lub twarzy
b) ochronę skóry (ochronę rąk)
c) ochronę dróg oddechowych
d) zagrożenia termiczne (należy rodzaj wyposażenia ochronnego, które należy używać, w przypadku materiałów stanowiących zagrożenie termiczne).
podaje się informacje, którymi musi dysponować pracodawca, aby wypełnić zobowiązania wynikające ze wspólnotowego prawodawstwa dotyczącego ochrony środowiska.

W przypadku, gdy wymagany jest raport bezpieczeństwa chemicznego, dla scenariuszy narażenia określonych w załączniku do karty charakterystyki podaje się podsumowanie dotyczące środków zarządzania ryzykiem pozwalających na odpowiednią kontrolę narażenia środowiska na substancję.

SEKCJA 9: Właściwości fizyczne i chemiczne

9.1. Informacje na temat podstawowych właściwości fizycznych i chemicznych

Dokładnie określa się następujące właściwości, podając, w stosownych przypadkach, odniesienie do zastosowanej metody badawczej oraz wykaz właściwych jednostek miary i/lub warunków referencyjnych:

a) Stan skupienia
b) Kolor
c) Zapach
d) Temperatura topnienia/krzepnięcia
e) Temperatura wrzenia lub początkowa temperatura wrzenia i zakres temperatur wrzenia
f) Palność materiałów
g) Dolna i górna granica wybuchowości
h) Temperatura zapłonu
i) Temperatura samozapłonu
j) Temperatura rozkładu
k) pH
l) Lepkość kinematyczna
m) Rozpuszczalność
n) Współczynnik podziału n-oktanol/woda (wartość współczynnika log)
o) Prężność pary
p) Gęstość lub gęstość względna
q) Względna gęstość pary
r) Charakterystyka cząstek

9.2. Inne informacje
Oprócz właściwości wymienionych w podsekcji 9.1 podaje się inne parametry fizyczne i chemiczne, takie jak właściwości wymienione w ppkt 9.2.1 i 9.2.2, jeżeli ich wskazanie jest istotne dla bezpiecznego stosowania danej substancji lub mieszaniny, np..
- Materiały wybuchowe
- Gazy łatwopalne
- Aerozole
- Gazy utleniające
- Gazy pod ciśnieniem
- Płyny łatwopalne
- Łatwopalne ciała stałe
- Substancje i mieszaniny samoreaktywne
- Inne właściwości bezpieczeństwa

W przypadku substancji lub mieszanin przydatne może być podanie wymienionych poniżej właściwości, właściwości bezpieczeństwa i wyników badań:

a) wrażliwość mechaniczna
b) temperatura samoprzyśpieszającej polimeryzacji
c) tworzenie wybuchowej mieszaniny pyłu z powietrzem
d) rezerwa kwasowo/zasadowa e) szybkość parowania
f) zdolność mieszania się g) przewodność
h) działanie korozyjne i) grupa gazów
j) potencjał redoks k) potencjał powstawania rodników
l) właściwości fotokatalityczne
- Inne parametry fizyczne i chemiczne podaje się, jeżeli ich wskazanie jest istotne dla bezpiecznego stosowania danej substancji lub mieszaniny.

SEKCJA 10: Stabilność i reaktywność

Ta sekcja karty charakterystyki zawiera opis stabilności substancji lub mieszaniny oraz możliwości występowania niebezpiecznych reakcji zachodzących w pewnych warunkach stosowania, a także gdy substancja lub mieszanina zostaną uwolnione do środowiska.

10.1. Reaktywność
Podaje się zagrożenia związane z reaktywnością substancji lub mieszaniny. Jeżeli dane dotyczące mieszanin nie są dostępne, podaje się dane dotyczące substancji w mieszaninie.

10.2. Stabilność chemiczna
Wskazuje się, czy substancja lub mieszanina jest stabilna w normalnych warunkach otoczenia, a także w przewidywanej temperaturze i pod przewidywanym ciśnieniem w trakcie magazynowania oraz postępowania z nią. Opisuje się wszelkie stabilizatory, które są lub mogą być stosowane w celu utrzymania stabilności chemicznej substancji lub mieszaniny. Podaje się znaczenie dla bezpieczeństwa wszelkich zmian w wyglądzie fizycznym substancji lub mieszaniny.

10.3. Możliwość występowania niebezpiecznych reakcji
Należy podać, czy substancja lub mieszanina reaguje lub polimeryzuje, powodując nadmierne ciśnienie, wydzielając nadmierne ciepło lub wywołując powstanie innych niebezpiecznych warunków. Opisuje się warunki, w jakich może dojść do niebezpiecznych reakcji.

10.4. Warunki, których należy unikać
Wymienia się warunki, takie jak temperatura, ciśnienie, światło, wstrząsy, wyładowanie statyczne, wibracje lub inne obciążenia fizyczne, które mogą doprowadzić do niebezpiecznej sytuacji.

10.5. Materiały niezgodne
Wymienia się grupy substancji, mieszanin lub konkretne substancje, jak woda, powietrze, kwasy, zasady, utleniacze, z którymi substancja lub mieszanina może reagować doprowadzając do niebezpiecznej sytuacji (jak eksplozja, uwolnienie materiału toksycznego lub łatwopalnego lub wydzielanie nadmiernego ciepła).

10.6. Niebezpieczne produkty rozkładu
Wymienia się znane i przewidywane niebezpieczne produkty rozkładu, powstające w wyniku stosowania, magazynowania, wylania się lub podgrzewania substancji lub mieszaniny.

SEKCJA 11: Informacje toksykologiczne

11.1. Informacje dotyczące skutków toksykologicznych

Ta sekcja karty charakterystyki jest przeznaczony głównie do użytku lekarzy, specjalistów w dziedzinie zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy oraz toksykologów.
Istotne klasy zagrożenia, w odniesieniu do których przedstawia się informacje to:

a) Toksyczność ostra;
b) Działanie żrące/drażniące na skórę;
c) Poważne uszkodzenie oczu/działanie drażniące na oczy;
d) Działanie uczulające na drogi oddechowe lubskórę;
e) Działanie mutagenne na komórki rozrodcze;
f) Działanie rakotwórcze;
g) Szkodliwe działanie na rozrodczość;
h) Działanie toksyczne na narządy docelowe – narażenie jednorazowe;
i) Działanie toksyczne na narządy docelowe – narażenie powtarzane;
j) Zagrożenie spowodowane aspiracją.

Zagrożenia te muszą być zawsze wyszczególnione w karcie charakterystyki. Dane zawarte w tej podsekcji odnoszą się do substancji lub mieszaniny w postaci wprowadzanej do obrotu

SEKCJA 12: Informacje ekologiczne

W tej sekcji karty charakterystyki podaje się informacje dotyczące oceny wpływu na środowisko substancji lub mieszaniny, jeżeli jest ona uwalniana do środowiska. W podsekcjach 12.1–12.6 karty charakterystyki zamieszcza się krótkie podsumowanie danych zawierające istotne wyniki badań, jeżeli są one dostępne, wyraźnie określając gatunki, środowisko badania, jednostki, czas trwania badań i warunki ich przeprowadzenia. Informacje te mogą być pomocne przy postępowaniu w przypadku wycieku, ocenie metod: postępowania z odpadami, ograniczania uwalniania substancji, dotyczących przypadkowego uwolnienia substancji oraz przy transporcie. Jeżeli stwierdzono, że określona właściwość nie ma zastosowania lub jeżeli informacje dotyczące określonej właściwości nie są dostępne, podaje się tego uzasadnienie.

12.1. Toksyczność
Na podstawie danych z badań przeprowadzonych na organizmach wodnych i/lub lądowych zamieszcza się informacje dotyczące toksyczności, obejmujące dane dotyczące toksyczności dla środowiska wodnego, ostrej i przewlekłej toksyczności dla ryb, skorupiaków, glonów i innych roślin wodnych. Ponadto podaje się dane dotyczące toksyczności dla mikro- i makroorganizmów glebowych oraz innych organizmów istotnych dla środowiska, takich jak ptaki, pszczoły i rośliny. W przypadku, gdy substancja lub mieszanina wywiera działanie hamujące na aktywność mikroorganizmów, wskazuje się możliwy jej wpływ na działanie oczyszczalni ścieków.

12.2. Trwałość i zdolność do rozkładu
Trwałość i zdolność do rozkładu jest to zdolność substancji lub odpowiednich substancji w mieszaninie do rozkładu w środowisku poprzez biodegradację lub inne procesy, takie jak utlenianie lub hydroliza. Podaje się istotne wyniki badań w celu oceny trwałości i zdolności do rozkładu. Jeżeli podawane są czasy połowicznego rozkładu, informuje się, czy czasy te odnoszą się do mineralizacji czy do degradacji pierwszorzędowej. Zamieszcza się również dane dotyczące zdolności substancji lub niektórych substancji w mieszaninie do rozkładu w oczyszczalniach ścieków.

12.3. Zdolność do bioakumulacji
Zdolność do bioakumulacji jest to zdolność substancji lub niektórych substancji w mieszaninie do akumulacji w organizmach żywych i, w ostateczności, do przejścia przez łańcuch pokarmowy. Zamieszcza się wyniki badań istotne dla oceny zdolności do bioakumulacji. Podaje się odniesienie do wartości współczynnika podziału oktanol-woda (Kow) i współczynnika biokoncentracji (BCF), jeżeli są one dostępne.

12.4. Mobilność w glebie
Mobilność w glebie jest to zdolność substancji lub składników mieszaniny, uwolnionych do środowiska, do przenikania w sposób naturalny do wód powierzchniowych lub przemieszczania się na pewną odległość od miejsca uwolnienia. Informacje na temat mobilności można określić na podstawie odpowiednich danych dotyczących mobilności, takich jak dane z badań dotyczących adsorpcji lub z badań dotyczących wymywania, znane lub przewidywane rozmieszczenie w przedziałach środowiska lub napięcie powierzchniowe. Na przykład wartości KOC można przewidzieć na podstawie współczynnika podziału oktanol-woda (Kow). Poziom wymywania i mobilności można przewidzieć na podstawie badań modelowych.

12.5. Wyniki oceny właściwości PBT i vPvB
W przypadku, gdy wymagany jest raport bezpieczeństwa chemicznego, podaje się wyniki oceny właściwości PBT i vPvB zgodnie z raportem bezpieczeństwa chemicznego.

12.6. Właściwości zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego
Informacje o niepożądanych skutkach dla środowiska spowodowanych przez właściwości zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego należy podać, o ile są dostępne, w odniesieniu do substancji określonych jako mające właściwości zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego w podsekcji 2.3. Informacje te obejmują krótkie podsumowania informacji uzyskanych w wyniku zastosowania kryteriów oceny określonych w odpowiednich rozporządzeniach ((WE) nr 1907/2006, (UE) 2017/2100, (UE) 2018/605), które mają znaczenie dla oceny właściwości zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego dla środowiska.

SEKCJA 13: Postępowanie z odpadami

W tej sekcji karty charakterystyki podaje się informacje dotyczące właściwego gospodarowania odpadami substancji, mieszaniny i/lub pojemnikami po nich, które to informacje będą pomocne w określeniu bezpiecznych i korzystnych dla środowiska sposobów gospodarowania odpadami zgodnych z wymaganiami dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE i wymaganiami państwa członkowskiego. W przypadku gdy wymagany jest raport bezpieczeństwa chemicznego oraz gdy przeprowadzono analizę etapu odpadu, informacje na temat środków gospodarowania odpadami są spójne z zastosowaniami zidentyfikowanymi i scenariuszami narażenia z raportu bezpieczeństwa chemicznego i umieszczonymi w załączniku do karty charakterystyki.

13.1. Metody unieszkodliwiania odpadów
Określa się rodzaj zbiorników do przetwarzania i metody postępowania z odpadami, w tym właściwe metody przetwarzania odpadów substancji lub mieszaniny oraz każdego zanieczyszczonego opakowania (np. spalanie, recykling, składowanie). W niektórych przypadkach określa się specjalne środki ostrożności w odniesieniu do wszelkich zalecanych sposobów unieszkodliwiania odpadów.

SEKCJA 14: Numer UN lub numer identyfikacyjny ID
Podaje się numer UN lub numer identyfikacyjny ID (tj. czterocyfrowy numer identyfikacyjny substancji, mieszaniny lub wyrobu poprzedzony literami »UN« lub »ID«) zgodnie z przepisami modelowymi ONZ, IMDG, ADR, RID, ADN lub ICAO TI.

14.2. Prawidłowa nazwa przewozowa UN
14.3. Klasa(y) zagrożenia w transporcie
14.4. Grupa pakowania
14.5. Zagrożenia dla środowiska
14.6. Szczególne środki ostrożności dla użytkowników
14.7. Transport morski luzem zgodnie z instrumentami IMO

SEKCJA 15: Informacje dotyczące przepisów prawnych

W tej sekcji karty charakterystyki podaje się inne informacje o przepisach prawnych dotyczących substancji lub mieszaniny, które nie zostały podane w karcie charakterystyki (takich jak te informujące, czy substancja lub mieszanina objęta jest przepisami rozporządzenia (WE) nr 2037/2000 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 czerwca 2000 r. w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową, rozporządzenia (WE) nr 850/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. dotyczącego trwałych zanieczyszczeń organicznych i zmieniającego dyrektywę 79/117/EWG lub rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 689/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. dotyczącego wywozu i przywozu niebezpiecznych chemikaliów).

15.1. Ocena bezpieczeństwa chemicznego
Należy wskazać, czy dostawca dokonał oceny bezpieczeństwa chemicznego danej substancji lub mieszaniny.

SEKCJA 16: Inne informacje

Ta sekcja karty charakterystyki obejmuje opis informacji istotnych dla sporządzenia karty charakterystyki. Obejmuje ona pozostałe informacje, których nie włączono do sekcji 1–15, łącznie z informacjami dotyczącymi aktualizacji karty charakterystyki, takimi jak:

a) w przypadku aktualizacji karty charakterystyki zamieszcza się wyraźne informacje, gdzie w porównaniu do poprzedniej wersji karty charakterystyki wprowadzono zmiany, chyba że informacje takie podano w innym miejscu karty charakterystyki, wraz z objaśnieniami zmian, w przypadku, gdy jest to konieczne. Dostawca substancji lub mieszaniny zachowuje objaśnienia zmian i przedstawia je na żądanie;
b) wyjaśnienie skrótów i akronimów stosowanych w karcie charakterystyki;
c) odniesienia do kluczowej literatury i źródeł danych;
d) w przypadku mieszanin wskazanie, którą z metod oceny informacji, o których mowa w art. 9 rozporządzenia (WE) nr 1272/2008, wykorzystano w celu dokonania klasyfikacji;
e) listę odpowiednich zwrotów R, zwrotów wskazujących rodzaj zagrożenia, zwrotów określających warunki bezpiecznego stosowania lub zwrotów wskazujących środki ostrożności. Podaje się pełny tekst wszelkich zwrotów, które nie zostały podane w całości w sekcjach 2–15;
f) zalecenia dotyczące wszelkich wskazanych szkoleń pracowników, w celu zagwarantowania ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska.

Oznakowanie opakowań substancji i mieszanin (stwarzających zagrożenie)

Zgodnie z art. 17 rozporządzenia CLP [3] oznakowanie (etykieta) substancji lub mieszaniny zaklasyfikowanej jako stwarzająca zagrożenie powinna zawierać:

nazwę, adres i numer telefonu dostawcy lub dostawców,

nominalną ilość substancji lub mieszaniny w pakunkach udostępnianych ogółowi społeczeństwa, jeżeli informacja ta nie jest podana w innym miejscu na opakowaniu,

identyfikator produktu (zgodny z art. 18 rozporządzenia CLP),

piktogramy określające rodzaj zagrożenia,

hasło ostrzegawcze („niebezpieczeństwo” lub „uwaga”),

zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia (zwroty H),

zwroty wskazujące środki ostrożności (zwroty P),

zwroty wskazujące środki ostrożności (zwroty P).

Tabela. Piktogramy określające rodzaj zagrożenia zgodnie z rozporządzeniem 1272/2008

Piktogram
Oznakowanie dla:

GHS 01

Materiały wybuchowe niestabilne

Materiały wybuchowe podklasy: 1.1, 1.2, 1.3, 1.4

Substancje i mieszaniny samoreaktywne, typy A, B

Nadtlenki organiczne, typy A, B

GHS 02

Gazy łatwopalne, kategoria zagrożenia 1

Wyroby aerozolowe łatwopalne, kategorie zagrożeń 1, 2

Substancje ciekłe łatwopalne, kategorie zagrożeń 1, 2, 3

Substancje stałe łatwopalne, kategorie zagrożeń 1, 2

Substancje i mieszaniny samoreaktywne, typy B, C, D, E, F

Substancje ciekłe piroforyczne, kategoria zagrożenia 1

Substancje stałe piroforyczne, kategoria zagrożenia 1

Substancje i mieszaniny samonagrzewające się, kategorie zagrożeń 1, 2

Substancje i mieszaniny, które w kontakcie z wodą wydzielają gazy łatwopalne, kategorie zagrożeń 1, 2, 3

Nadtlenki organiczne, typy B, C, D, E, F

Odczulone materiały wybuchowe, kategorie zagrożenia 1, 2, 3, 4

GHS 03

Gazy utleniające, kategoria zagrożenia 1

Substancje ciekłe utleniające, kategorie zagrożeń 1, 2, 3

Substancje stałe utleniające, kategorie zagrożeń 1, 2, 3

GHS 04

Gazy pod ciśnieniem:

Gazy sprężone

Gazy skroplone

Gazy skroplone schłodzone

Gazy rozpuszczone

GHS 05

Substancje i mieszaniny powodujące korozję metali, kategoria zagrożenia 1

Działanie żrące na skórę, kategorie zagrożeń 1A, 1B, 1C

Poważne uszkodzenie oczu, kategoria zagrożenia 1

GHS 06

Toksyczność ostra (droga pokarmowa, po naniesieniu na skórę, po narażeniu inhalacyjnym), kategorie zagrożeń 1, 2, 3

GHS 07

Toksyczność ostra (droga pokarmowa, po naniesieniu na skórę, po narażeniu inhalacyjnym), kategoria zagrożenia 4

Działanie drażniące na skórę, kategoria zagrożenia 2

Działanie drażniące na oczy, kategoria zagrożenia 2

Działanie uczulające na skórę, kategorie zagrożenia 1, 1A, 1B

Działanie toksyczne na narządy docelowe w następstwie narażenia jednorazowego, kategoria zagrożenia 3

Działanie drażniące na drogi oddechowe

Skutek narkotyczny

GHS 08

Działanie uczulające na drogi oddechowe, kategorie zagrożenia 1, 1A, 1B

Działanie mutagenne na komórki rozrodcze, kategorie zagrożeń 1A, 1B, 2

Rakotwórczość, kategorie zagrożeń 1A, 1B, 2

Działanie szkodliwe na rozrodczość, kategorie zagrożeń 1A, 1B, 2

Działanie toksyczne na narządy docelowe w następstwie narażenia jednorazowego, kategorie zagrożeń 1, 2

Działanie toksyczne na narządy docelowe w następstwie narażenia powtarzanego, kategorie zagrożeń 1, 2

Toksyczność przy aspiracji, kategoria zagrożenia 1

GHS 09

Stwarzające zagrożenie dla środowiska wodnego:

Toksyczność ostra, kategoria 1

Toksyczność przewlekła, kategorie 1, 2

GHS 07

Zagrożenia dodatkowe
Stwarzające zagrożenie dla warstwy ozonowej, kategoria zagrożenia 1

Piktogram nie jest wymagany dla następujących klas i kategorii zagrożeń fizycznych:
Materiały wybuchowe z podklasy 1.5
Materiały wybuchowe z podklasy 1.6
Gazy łatwopalne, kategoria zagrożeń 2
Wyroby aerozolowe, kategoria zagrożeń 3
Substancje i mieszaniny samoreaktywne,
Nadtlenki organiczne, typ G.
Piktogram nie jest wymagany dla następujących kategorii zagrożeń dla zdrowia:
Działanie szkodliwe na rozrodczość, wpływ na laktację lub oddziaływanie szkodliwe na dzieci karmione piersią, dodatkowa klasa zagrożeń
Piktogram nie jest wymagany dla następujących klas i kategorii zagrożeń dla środowiska:
Stwarzające zagrożenie dla środowiska wodnego – kategorie zagrożenia długotrwałego: Toksyczność przewlekła kategoria 3, Toksyczność przewlekła kategoria 4
Tabela 2: Zakres kodów dla zwrotów określających rodzaj zagrożenia i środki ostrożności na podstawie rozporządzenia CLP [3]

Zwroty określające rodzaj zagrożenie: H Zwroty określające środki ostrożności: P

200 – 299 Zagrożenie fizyczne 100 – 199 Ogólne

300 – 399 Zagrożenie dla zdrowia 200 – 299 Zapobieganie

400 – 499 Zagrożenie dla środowiska 300 – 399 Reagowanie

400 – 499 Przechowywanie

500 – 599 Usuwanie

Przykładowe elementy oznakowania

Oznakowanie zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1272/2008 [CLP]

Piktogramy określające rodzaj zagrożenia

Hasło ostrzegawcze:
Niebezpieczeństwo
Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia:
H271 Może spowodować pożar lub wybuch; silny utleniacz.
H314 Powoduje poważne oparzenia skóry i uszkodzenia oczu.
Zwroty wskazujące środki ostrożności:
P210 Przechowywać z dala od źródeł ciepła/iskrzenia/otwartego ognia/gorących powierzchni. - Palenie wzbronione.
P221 Zastosować wszelkie środki ostrożności w celu uniknięcia mieszania z innymi materiałami zapalnymi.
P280 Stosować rękawice ochronne/odzież ochronną/ochronę oczu/ochronę twarzy.
P301+P330+P331 W PRZYPADKU POŁKNIĘCIA: wypłukać usta. NIE wywoływać wymiotów.
P303+P361+P353+310 W PRZYPADKU DOSTANIA SIĘ NA SKÓRĘ (lub na włosy): Natychmiast usunąć/zdjąć całą zanieczyszczoną odzież. Spłukać skórę pod strumieniem wody/prysznicem. Natychmiast skontaktować się z OŚRODKIEM ZATRUĆ61 lub lekarzem.
P305+P351+P338IF IN EYES: Ostrożnie płukać wodą przez kilka minut. Wyjąć soczewki kontaktowe, jeżeli są i można je łatwo usunąć. Kontynuować płukanie.
P371+P380+P375 W przypadku poważnego pożaru i dużych ilości: Ewakuować teren. Z powodu ryzyka wybuchu gasić pożar z odległości.

Informacje uzupełniające o zagrożeniach (EU): Nie dotyczy.

Rozszerzoną kartę charakterystyki z załączonymi scenariuszami narażenia należy dostarczyć, jeżeli dana substancja stwarzająca zagrożenie jest zarejestrowana w ilości
przekraczającej 10 ton rocznie na rejestrującego.
W scenariuszu narażenia opisuje się, w jaki sposób można kontrolować narażenie ludzi i środowiska na działanie substancji, a przez to umożliwić ich bezpieczne użytkowanie.
Scenariusz narażenia dotyczy zastosowania zidentyfikowanego lub grupy podobnych zastosowań zidentyfikowanych, takich jak formulacja, przetwarzanie lub produkcja danego artykułu. Opisuje się w nim warunki operacyjne oraz środki zarządzania ryzykiem zapewniające bezpieczne zastosowanie substancji
przeznaczonej do danego zastosowania. Scenariusze narażenia mogą zawierać szereg „scenariuszy cząstkowych”. W scenariuszu cząstkowym opisuje się każde działanie cząstkowe w ramach zastosowania zidentyfikowanego (np. mieszanie, przenoszenie substancji do małych pojemników, nakładanie substancji poprzez napylanie itd.).

W przypadku każdego scenariusza narażenia co najmniej jeden scenariusz cząstkowy odnosi się do warunków powodujących uwolnienie danej substancji do środowiska. W zależności od zastosowania zidentyfikowanego uwolnienia te mogą pochodzić z obiektu przemysłowego lub rozprzestrzenionych źródeł, a także w przypadku zastosowań zawodowych oraz stosowania danych chemikaliów przez konsumentów. Co najmniej jeden scenariusz cząstkowy odnosi się do narażenia ludzi. W zależności od zastosowania zidentyfikowanego scenariusze te dotyczą narażenia pracowników lub konsumentów związanego w szczególności z konkretnym zadaniem lub działaniem.
Europejska Agencja Chemikaliów (ECHA) opracowała ujednolicony format scenariusza narażenia, który powinien zawierać cztery następujące sekcje:

• sekcję tytułową;
• warunki stosowania mające wpływ na narażenie;
• oszacowanie narażenia;
• wytyczne dla dalszych użytkowników pozwalające ocenić, czy ich wykorzystanie nie wykracza poza granice określone w scenariuszu narażenia.

Szablony scenariuszy narażenia z krótkim opisem i przykładami zawartości każdej sekcji znajdują się w Scenariuszach narażenia dla pracowników przemysłowych (dostęp:
https://echa.europa.eu/documents/10162/1365/du_practical_guide_13_pl.pdf),
poradniku dotyczącym scenariuszy narażenia (dostęp: https://echa.europa.eu/documents/10162/22786913/sds_es_guide_pl.pdf/beaf0cef-4c71-9b57-1d61-3b850859fd0d).

Praktyczne przykłady scenariuszy narażenia znajdują się także na stronie internetowej ECHA.

W przypadku mieszanin stwarzających zagrożenie formulatorzy powinni przekazać odpowiednie informacje pochodzące ze scenariuszy narażenia substancji wchodzących w skład mieszanin, wraz z kartą charakterystyki danej mieszaniny.
W oparciu o identyfikację zagrożeń rejestrujący określa, tam gdzie jest to możliwe, poziomy progowe narażenia, poniżej których ryzyko dla zdrowia ludzkiego oraz dla środowiska jest uznawane za będące pod kontrolą.

Pochodny poziom niepowodujący zmian, (DNEL), to najwyższy dopuszczalny poziom narażenia ludzi na substancję. DNEL określa zdolność substancji do powodowania szkodliwych skutków działania na zdrowie. Zdolność ta będzie różna w zależności od warunków narażenia na substancję [33].
Warunki narażenia określa się zazwyczaj łącząc następujące elementy:

populacja, co do której istnieje prawdopodobieństwo, że zostanie narażona na działanie substancji chemicznej, np. pracownicy, konsumenci lub ludzie narażeni poprzez wpływ środowiska. W niektórych przypadkach można uwzględnić szczególne wrażliwe subpopulacje, na przykład kobiety ciężarne lub dzieci

częstotliwość i czas trwania narażenia, np. pojedyncze narażenie lub narażenie ciągłe przez osiem godzin,

droga narażenia: przez skórę, przez drogi oddechowe lub przez drogi pokarmowe.

DNEL należy ustanowić dla każdego skutku działania na zdrowie oraz dla odpowiadających mu warunków narażenia. Wartości DNEL oblicza się, dzieląc wartość wskaźnika dawki powodującej skutek zdrowotny przez współczynnik oceny. Wskaźniki dawki określa się w ramach badań toksykologicznych nad zagrożeniami stwarzanymi przez substancję i są one zazwyczaj wyrażone w postaci NOAEL, NOAEC, LD50, LC50 itd. Biorąc pod uwagę fakt, że wskaźniki dawki uzyskuje się z danych doświadczalnych, wymagany jest współczynnik oceny, aby umożliwić ekstrapolację do rzeczywistych sytuacji, w których dochodzi do narażenia ludzi. Spośród wszystkich skutków działania na zdrowie, w raporcie bezpieczeństwa chemicznego oraz w karcie charakterystyki, jeżeli jest to wymagane, udokumentowana zostanie najniższa wartość DNEL dla poszczególnych warunków narażenia. Wspomniane wartości DNEL zostaną później wykorzystane do celów charakterystyki ryzyka w ramach oceny bezpieczeństwa chemicznego. Uzyskanie wartości DNEL dla każdego skutku działania na zdrowie nie zawsze może być możliwe, na przykład w przypadku działania rakotwórczego, kiedy to nie ma możliwości uzyskania bezpiecznego poziomu progowego. W takich przypadkach można obliczyć, o ile pozwalają na to dane, wartość półilościową znaną jako DMEL lub pochodny poziom powodujący minimalne zmiany. Wartości DMEL stanowią taki poziom narażenia, przy którym prawdopodobieństwo wystąpienia zidentyfikowanego szkodliwego skutku działania na populację, jest wystarczająco niskie, aby mieć powody do obaw. Wartości DMEL można wykorzystać później w ramach procesu charakterystyki ryzyka, w taki sam sposób jak wartości DNEL.

Przewidywane stężenie niepowodujące zmian w środowisku, inaczej PNEC to stężenie substancji w dowolnym środowisku, poniżej którego szkodliwe skutki działania najprawdopodobniej nie wystąpią w czasie narażenia długoterminowego lub krótkoterminowego. PNEC należy określić dla każdego elementu środowiska (wody, gleby, powietrza, oczyszczalni ścieków, łańcucha pokarmowego) [Poradnik ocena bezpieczeństwa chemicznego, dostęp:
https://echa.europa.eu/documents/10162/22786913/sds_es_guide_pl.pdf/beaf0cef-4c71-9b57-1d61-3b850859fd0d]

Scenariusz narażenia to część oceny narażenia przeprowadzana zgodnie z rozporządzeniem REACH. Jest narzędziem do komunikowania informacji na temat warunków pracy użytkowników (OC) oraz środków zarządzania ryzykiem (RMM), które są wymagane, aby zapewnić dostateczną kontrolę nad zagrożeniami wynikającymi z narażenia na działanie substancji w całym łańcuchu dostaw.
Scenariusz narażenia prezentuje najważniejsze informacje z oceny bezpieczeństwa chemicznego przygotowanego do rejestracji. Opisuje, jak rejestrujący zaleca kontrolować narażenia pracowników, konsumentów i środowiska, w celu zapewnienia bezpiecznego stosowania substancji.

Scenariusz narażenia jest załączony do karty charakterystyki, jeżeli:

substancja została zarejestrowana zgodnie z rozporządzeniem REACH, i

rejestrujący produkuje lub importuje ponad 10 ton rocznie substancji; i

Ocena bezpieczeństwa chemicznego wskazuje, że substancja jest niebezpieczna/stwarzająca zagrożenie.

Rola inspektora ds. bezpieczeństwa i higieny pracy przed rejestracją substancji zgodnie z rozporządzeniem REACH – komunikacja w łańcuchu dostaw:

opracowanie opisów zastosowania, które zawierają warunki używania (np. %, temp) i środki zarządzania ryzykiem decydujące o tym, że substancja jest stosowana bezpiecznie. Będą one uwzględnione w raporcie bezpieczeństwa chemicznego jako scenariusze narażenia: w rejestracji, i dołaczone do Kart Charakterystyki

po rejestracji: weryfikacja ’własnych’ warunków ujętych w scenariuszu narażenia i ewentualne działania następcze.

Inspektorzy ds. bhp świadomi statusu prawnego substancji chemicznych stosowanych przez ich firmy   powinni doradzać odpowiednie działania, takie jak:

identyfikacja substancji, które powinny być stopniowo eliminowane / zastępowane bezpieczniejszymi odpowiednikami

przygotowanie wniosku o zezwolenie

weryfikacja statusu substancji objętych systemem zezwoleń: czy nasze zastosowanie jest dozwolone? Czy korzystamy z substancji zgodnie z warunkami zezwolenia? Czy ECHA została zawiadomiona?

6-9.2. Ocena narażenia zawodowego związanego z występowaniem substancji chemicznych w środowisku pracy

Substancje chemiczne występują w środowisku pracy praktycznie we wszystkich gałęziach krajowego przemysłu. Procesy technologiczne, w których są one produkowane, przetwarzane lub stosowane, są źródłem zanieczyszczeń powietrza na stanowiskach pracy. Narażenie na te substancje może powodować różnorodne, niekorzystne zmiany w stanie zdrowia pracowników (omówione w pierwszej części materiału).

Na reakcje organizmu wywołane substancjami chemicznymi ma wpływ przede wszystkim wchłonięta do organizmu dawka, ale również bardzo wiele innych czynników. Rodzaj i wielkość niekorzystnych skutków zdrowotnych zależą m.in. od: właściwości toksycznych i fizykochemicznych, dróg wchłaniania, płci i wieku oraz ogólnego stanu zdrowia i właściwości osobniczych narażonego, a także czynników zewnętrznych - temperatury, wilgotności powietrza, czasu narażenia (6-9.fol.45)

(6-9.fol.45)

narażenia zawodowego

Wyniki oceny narażenia na substancje szkodliwe stanowią podstawę zaleceń Inspekcji Sanitarnej zobowiązujących zakłady przemysłowe do podejmowania odpowiednich działań korygujących, których celem jest ochrona pracowników przed szkodliwymi skutkami działania zanieczyszczeń przemysłowych.

Podstawową metodą oceny narażenia zawodowego na substancje chemiczne jest monitoring środowiska pracy, czyli pomiar stężeń tych substancji w powietrzu stanowisk pracy, obliczanie na podstawie uzyskanych wyników odpowiednich wskaźników narażenia i ustalenie ich zgodności z normatywami higienicznymi. Stosunkowo łatwe wykonywanie oznaczeń czynników chemicznych w powietrzu oraz istnienie prawnie obowiązujących wartości normatywów higienicznych dla środowiska pracy sprawiają, że metoda ta jest powszechnie stosowana do oceny narażenia w Polsce, jak i w innych krajach (6-9.fol.46)

(6-9.fol.46)

Inną metodą oceny narażenia zawodowego, wykorzystywaną sporadycznie, jest monitoring biologiczny, czyli pomiar stężeń czynników chemicznych lub ich metabolitów w materiale biologicznym - tkankach, wydzielinach, wydalinach i powietrzu wydechowym.

6-9.2.1. Monitoring środowiska pracy

(6-9.fol.47)

Podczas przeprowadzania monitoringu zanieczyszczeń powietrza występujących w środowisku pracy można wyróżnić cztery zasadnicze etapy:

identyfikację substancji w powietrzu
pobieranie próbek powietrza
oznaczanie ilościowe badanych substancji w pobranych próbkach
obliczanie wskaźników narażenia na podstawie uzyskanych wyników oznaczeń i ocena narażenia zawodowego. (6-9.fol.47)

(6-9.fol.47)

Ocena narażenia zawodowego związanego z występowaniem substancji chemicznych w środowisku pracy powinna być wykonywana zgodnie z zaplanowanymi harmonogramami, a jej częstotliwość jest uzależniona od wyników poprzedniej oceny. Niezależnie od zaplanowanych harmonogramów przeprowadzanie oceny jest konieczne po wprowadzeniu zmian na ocenianym stanowisku pracy, np. zmian w przebiegu procesu technologicznego czy zmian organizacyjnych. Ocena ta powinna również być przeprowadzana dodatkowo po zgłoszeniu przez pracowników występowania niekorzystnych zmian w ich stanie zdrowia.

Zagrożenia czynnikami chemicznymi (E-BOOK)

6-9.2.1.1. Identyfikacja

(6-9.fol.22)

Przed przystąpieniem do wykonywania pomiarów stężeń substancji chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy konieczne jest ustalenie, jakie substancje chemiczne znajdują się w badanym powietrzu.

Podstawowym zadaniem umożliwiającym identyfikację zanieczyszczeń powietrza jest przygotowanie listy wszystkich chemicznych substancji występujących na ocenianych stanowiskach pracy oraz na stanowiskach sąsiadujących. Lista ta powinna zawierać wszystkie substancje, które mogą być przyczyną występowania szkodliwych efektów w organizmie pracownika. Należy ustalić, jakie w danym procesie stosuje się substancje wyjściowe i jakie są ich zanieczyszczenia, a także produkty pośrednie i końcowe.

W prostych procesach technologicznych, z użyciem kilku substratów pomiędzy którymi nie zachodzą reakcje, można stosunkowo łatwo przewidzieć, jakie substancje będą obecne w powietrzu. Jeżeli dane technologiczne oraz informacje od producentów surowców są wystarczające do ustalenia takiej listy, to można przystąpić do następnych etapów oceny ryzyka.

Często jednak wytypowanie czynników stwarzających zagrożenie dla zdrowia zatrudnionych osób nie jest łatwe. Nierzadko nawet przeanalizowanie danych literaturowych nie pozwala na jednoznaczne ustalenie, jakie substancje chemiczne będą emitowane do powietrza stanowisk pracy, szczególnie gdy mamy do czynienia ze skomplikowanymi procesami technologicznymi oraz gdy skład stosowanych surowców jest chroniony przez producentów.

W takich przypadkach należy przeprowadzić szczegółowe badania identyfikacyjne z zastosowaniem odpowiednich technik analitycznych. Badania te wymagają aparatury pomiarowej wysokiej klasy oraz dużego doświadczenia i wiedzy specjalistów z zakresu identyfikacji śladowych ilości substancji chemicznych. Z tego względu powinny być zlecane wyspecjalizowanym laboratoriom badawczym.

Problem identyfikacji śladowych ilości substancji chemicznych w wieloskładnikowych mieszaninach występujących w powietrzu na stanowiskach pracy został w dużym stopniu rozwiązany dzięki zastosowaniu technik chromatograficznych: chromatografii gazowej, wysokosprawnej chromatografii cieczowej, chromatografii cienkowarstwowej, a przede wszystkim połączeniu chromatografii gazowej ze spektrometrią masową i spektrofotometrią w podczerwieni oraz z magnetycznym rezonansem jądrowym. Metody te umożliwiają ustalenie składu wieloskładnikowych mieszanin związków chemicznych wydzielających się w skomplikowanych procesach. Badane mieszaniny są rozdzielane na kolumnach kapilarnych na poszczególne składniki, które kolejno wprowadza się wraz z gazem nośnym do detektora - spektrofotometru masowego. W detektorze cząsteczki badanej substancji bombardowane wiązką elektronów ulegają fragmentacji na dodatnio naładowane jony, a wynik tego procesu jest zapisywany jako widmo masowe, które przedstawia względne stężenie dodatnio naładowanych jonów uporządkowanych według wzrastającej masy. Identyfikację poszczególnych pików na uzyskiwanych chromatogramach przeprowadza się przez porównanie uzyskanych widm masowych z widmami substancji wzorcowych podanych w katalogach. W celu uniknięcia błędów w interpretacji poszczególnych pików od osi widma masowego badanego piku należy odejmować widmo tła u podstawy piku. Potwierdzenie identyczności uzyskuje się przez porównanie widma masowego i czasu retencji danej substancji z widmem i czasem retencji substancji wzorcowej.

Po ustaleniu na jakie substancje chemiczne może być narażony pracownik podczas wykonywania czynności zawodowych, należy zebrać dane o ich właściwościach fizykochemicznych, toksycznych, metodach pomiaru oraz środkach zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem. Korzystanie z Kart charakterystyk substancji niebezpiecznych ułatwi realizację tego zadania. Karty te są źródłem kompleksowej informacji o niebezpiecznych właściwościach poszczególnych substancji chemicznych, rodzaju i rozmiarach stwarzanego przez nie zagrożenia oraz zasadach postępowania w razie kontaktu z nimi i metodach oznaczania stężeń w powietrzu na stanowiskach pracy [4].

Po zgromadzeniu informacji dotyczących stanu skupienia substancji, właściwości toksycznych i niebezpiecznych, wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w powietrzu na stanowiskach pracy, metod pomiaru ich stężeń, postępowania w przypadkach ostrego zatrucia oraz środków ochrony indywidualnej i zbiorowej można przystąpić do kolejnego etapu oceny ryzyka zawodowego - pomiarów stężeń zidentyfikowanych substancji w powietrzu na stanowiskach pracy.

6-9.2.1.2. Oznaczanie substancji szkodliwych w powietrzu na stanowiskach pracy

Pomiary stężeń substancji chemicznych w środowisku pracy powinny być wykonywane przez odpowiednie laboratoria z zastosowaniem selektywnych metod oznaczania, o odpowiedniej czułości i precyzji.

Procedury pomiarowe stosowane do ilościowego oznaczania substancji chemicznych w powietrzu stanowisk pracy muszą zapewniać ilościowe wyodrębnienie badanych substancji z powietrza oraz pomiar ich stężeń przynajmniej na poziomie 0,25 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS), najlepiej na poziomie 0,1 NDS ±.

Badania i pomiary szkodliwych substancji chemicznych wykonuje się metodami określonymi w Polskich Normach i normach międzynarodowych lub równoważnymi, a w razie braku takich metod - metodami zalecanymi przez Międzyresortową Komisję ds. Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy, publikowanymi w czasopiśmie Podstawy i Metody Oceny Środowiska pracy. Metody badań i pomiarów czynników chemicznych powinny być zgodne z wymaganiami ogólnymi według normy PN EN 482 (6-9.fol.23).

(6-9.fol.23)

W normach podane są szczegółowe procedury pomiarowe dla ok. 500 substancji. Są to w większości normy arkuszowe, zawierające kilka alternatywnych metod oznaczania tej samej substancji, co daje wykonującemu pomiary możliwość wyboru odpowiedniej metody, w zależności od procesu technologicznego i posiadanej aparatury analitycznej.

Pomiary stężeń substancji szkodliwych w powietrzu stanowisk pracy mogą być wykonywane przez laboratoria: Inspekcji Sanitarnej, jednostek naukowo-badawczych w dziedzinie medycyny pracy i Centralnego Instytutu Ochrony Pracy, akredytowane zgodnie z przepisami o badaniach i certyfikacji oraz upoważnione przez państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego.

Częstotliwość wykonywania pomiarów stężeń substancji chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy zależy od wartości stężeń w ostatnich pomiarach i jest podana w rozporządzeniu ministra zdrowia.

Podstawowymi elementami każdej procedury pomiarowej, stosowanej do badania zanieczyszczeń powietrza na stanowiskach pracy, jest pobieranie próbek powietrza oraz ilościowa analiza zawartych w tych próbkach substancji szkodliwych.

Pobieranie próbek powietrza ma zasadniczy wpływ na wyniki pomiarów i ocenę narażenia na substancje szkodliwe występujące w środowisku pracy. Powinno być wykonane bardzo precyzyjnie, tak aby zapewnić pobranie ściśle określonej objętości powietrza i ilościowe wyodrębnienie badanych substancji.

Prawidłowe pobieranie próbek powietrza do analizy zależy od dokładności kalibracji stosowanego sprzętu, szczelności połączeń oraz staranności pracy analityka. Wymaga ono znajomości procesu technologicznego oraz właściwości fizykochemicznych oznaczanych substancji. W zależności od stanu skupienia tych substancji i techniki analitycznej stosowanej do oznaczania wykorzystywane są odpowiednie sposoby pobierania próbek powietrza.

Podstawowymi metodami pobierania próbek powietrza są: metoda izolacyjna oraz metoda wzbogacania próbek zwana metodą integracyjną.

Metoda izolacyjna jest stosowana do pobierania próbek powietrza zawierających gaz i pary cieczy niskowrzących. Polega na pobraniu określonej objętości badanego powietrza do odpowiednich pojemników, którymi mogą być pipety gazowe, butle, strzykawki ze szkła lub tworzyw sztucznych, a także worki z tworzyw syntetycznych (6-9.fol.24).

(6-9.fol.24)

Powietrze jest najczęściej pobierane do wykalibrowanych pojemników metodą wymiany polegającą na przepuszczeniu przez pojemnik, za pomocą pompki, powietrza o objętości 8-10 razy większej od jego pojemności. Próbki powietrza mogą być również wprowadzone sposobem próżniowym albo przez wylanie cieczy (najczęściej wody), którą przed pobraniem powietrza napełniony jest pojemnik.

Metoda izolacyjna, choć prosta w wykonaniu, ma ograniczony zakres stosowania ze względu na niewielką objętość pobieranego powietrza, często nie wystarczającą do oznaczenia stężeń na poziomie NDS, a także straty substancji oznaczanej spowodowane adsorpcją na ściankach pojemników oraz kłopotliwy transport. Przy stosowaniu tej metody analizę najczęściej wykonuje się bezpośrednio po pobraniu próbki. Gdy jest to niemożliwe, należy doświadczalnie wyznaczyć zależność spadku stężenia badanej substancji od czasu przechowywania próbki i odpowiednią wartość uwzględnić w obliczeniach. Metoda izolacyjna nie powinna być stosowana do pobierania próbek powietrza zawierających substancje reaktywne lub łatwo adsorbujące.

Metoda integracyjna polega na przepuszczaniu określonej objętości powietrza przez odpowiednie sorbenty zatrzymujące ilościowo badane substancje. Próbki powietrza są wzbogacane przez absorpcję badanych substancji w roztworach pochłaniających lub przez adsorpcję na sorbentach stałych. Zestaw do pobierania próbek (6-9.fol.24) składa się z:

pochłaniacza, którym może być płuczka zawierająca roztwór pochłaniający, rurka wypełniona stałym sorbentem lub filtr umieszczony w oprawce
pompki do zasysania powietrza zapewniającej stały przepływ
rotametru

(6-9.fol.24)

Podczas stosowania sorbentów ciekłych substancje oznaczane rozpuszczają się w nich lub wchodzą w reakcje chemiczne, często dając odczyn barwny. Wydajność pochłaniania zależy od rodzaju stosowanego sorbentu oraz warunków pochłaniania, np.: prędkości przepływu powietrza i jego objętości, wysokości słupa cieczy w płuczce, temperatury.

Jest bardzo dużo różnych typów płuczek. Najprostsze z nich to płuczki bełkotkowe (6-9.fol.24), w których powietrze zawierające pary badanych substancji przechodzi w postaci pęcherzyków przez warstwę roztworu pochłaniającego. Przedłużenie kontaktu pochłanianej pary z roztworem pochłaniającym można uzyskać przez umieszczenie przy wylocie rurki bełkotkowej dziurkowanej osłony, która powoduje dodatkową cyrkulację cieczy na skutek wprowadzenia pęcherzyków po linii spiralnej. Największą powierzchnię zetknięcia dwóch faz otrzymuje się z użyciem płuczek z przegrodą ze szkła spiekanego, w którym następuje największe rozproszenie składników pobieranego powietrza.

(6-9.fol.24)

Typy płuczek oraz szybkość przepływu badanego powietrza do 120 l/h nie mają istotnego znaczenia dla wydajności absorpcji w wypadku pochłaniania na zasadzie rozpuszczania badanych substancji w cieczy. Natomiast mają zasadniczy wpływ na aerację substancji z roztworu pochłaniającego. Chłodzenie płuczki, zmniejszenie objętości pobieranego powietrza, połączenie płuczek szeregowo oraz zwiększenie słupa cieczy pochłaniającej powoduje wzrost wydajności pochłaniania substancji rozpuszczających się w sorbentach ciekłych.

Natomiast w wypadku chemisorpcji, czyli pochłaniania zachodzącego na zasadzie reakcji chemicznej między badaną substancją i sorbentem ciekłym, szybkość przepuszczania badanego powietrza powinna być dostosowana do szybkości tej reakcji. Wydłużenie czasu zetknięcia dwóch faz i zwiększenie powierzchni kontaktu przez zastosowanie płuczek ze szkłem spiekanym zwiększa wydajność pochłaniania.

Podczas wyodrębniania badanych substancji z powietrza na sorbentach stałych, substancje te są adsorbowane na powierzchni sorbentu. Jako sorbentów używa się różnego rodzaju materiałów charakteryzujących się bardzo dobrze rozwiniętą powierzchnią. Mogą to być: węgiel aktywny, żel krzemionkowy, tlenek glinu, sita molekularne, mieszanina tlenku glinu i tlenku magnezu, tzw. florisil, modyfikowana ziemia okrzemkowa, np. chromosorby oraz tworzywa sztuczne: żywice amberlitowe typu XAD, tenax, chromosorby serii 100 i porapaki.

W zależności od właściwości fizykochemicznych substancji wyodrębnianej z badanego powietrza są używane odpowiednie sorbenty stałe. Zdolność sorpcyjna substancji zależy przede wszystkim od jej polarności, wielkości cząsteczki oraz prężności par. Związki polarne łatwiej adsorbują się na sorbentach polarnych, np. na węglu aktywnym, a niepolarne na sorbentach niepolarnych, takich jak żel krzemionkowy.

W praktyce do pobierania próbek powietrza są stosowane tzw. rurki pochłaniające. Najczęściej są to rurki szklane zawierające sorbent w dwóch warstwach (100 mg i 50 mg) oddzielonych i ograniczonych przegródkami z włókna szklanego lub pianki poliuretanowej oraz zamykane zatyczkami z tworzywa sztucznego (6-9.fol.24)

(6-9.fol.24)

Badane powietrze wprowadza się od strony dłuższej warstwy sorbentu, która powinna całkowicie adsorbować oznaczaną substancję. Krótsza warstwa stanowi warstwę kontrolną pozwalającą na stwierdzenie, czy nie nastąpiło „przebicie” warstwy dłuższej.

Substancje zaadsorbowane na sorbentach stałych w rurkach pochłaniających wyodrębnia się ilościowo, stosując proces odwrotny do adsorpcji - desorpcję. W analizie zanieczyszczeń powietrza można stosować dwa rodzaje desorpcji: desorpcję odpowiednim rozpuszczalnikiem lub desorpcję termiczną do fazy gazowej. Desorpcja termiczna jest metodą mało rozpowszechnioną w naszym kraju. Natomiast desorpcja rozpuszczalnikiem (eluentem) jest powszechnie stosowana w znormalizowanych metodach oznaczania substancji szkodliwych z wykorzystaniem chromatografii gazowej jako techniki pomiarowej.

Stosowany tok postępowania powinien zapewnić ilościową desorpcję z jak największą wydajnością. W większości przypadków jest ona mniejsza od 100% i z tego względu konieczne jest doświadczalne wyznaczanie stopnia desorpcji z każdej partii sorbentu dla badanych substancji, tj. tzw. współczynników desorpcji, które należy uwzględnić w obliczeniach zawartości oznaczanych substancji w pobranej próbce powietrza.

Współczynniki desorpcji można wyznaczyć kilkoma metodami. Każda z nich polega na wprowadzeniu znanej ilości badanej substancji na sorbent, zdesorbowaniu jej i porównywaniu wyników oznaczania z roztworów po desorpcji z roztworami wzorcowymi. Poszczególne metody różnią się sposobem nanoszenia oznaczanych związków na sorbent. W praktyce najczęściej stosuje się nanoszenie ciekłego czystego związku lub jego roztworu w rozpuszczalniku stosowanym do desorpcji.

Do wyodrębniania i oznaczania badanych substancji na sorbentach stałych jest również wykorzystywana chemisorpcja. W tym przypadku sorbenty stałe są pokrywane odpowiednimi odczynnikami, z którymi badane substancje reagują podczas pochłaniania, tworząc odpowiednie produkty reakcji będące podstawą dalszego oznaczania.

Pobieranie próbek powietrza na sorbentach stałych ma wiele zalet. Umożliwia wzbogacanie próbki powietrza, długookresowe przechowywanie pobranych próbek, łatwy transport i łatwą obsługę.

Metoda integracyjna wyodrębniania zanieczyszczeń powietrza wymaga stosowania odpowiednich pompek umożliwiających przepuszczanie powietrza przez sorbenty ze stałą prędkością. Do tego celu używa się pomp różnych typów, głównie pomp membranowych zasilanych prądem z sieci lub bateriami. Najdogodniejsze jest używanie przenośnych pompek bateryjnych, które są stosowane do czasowego pobierania próbek powietrza. Pompki te umożliwiają przepuszczanie powietrza z różnymi szybkościami - od 0,02 do kilku litrów na minutę, co najmniej przez 8 h. Są produkowane również w wersji antywybuchowej, pozwalającej na bezpieczne pobieranie próbek powietrza w warunkach zagrożenia wybuchem.

Do oceny narażenia na substancje chemiczne w powietrzu środowiska pracy konieczne jest prawidłowe pobieranie próbek, z zastosowaniem omówionych metod, zgodnie z zasadami, które umożliwią ocenę zgodności warunków pracy z normatywami higienicznymi: najwyższym dopuszczalnym stężeniem (NDS), najwyższym dopuszczalnym stężeniem chwilowym (NDSCh) i najwyższym dopuszczalnym stężeniem pułapowym (NDSP).

Próbki powietrza powinny być pobierane w strefie oddychania, indywidualnie u każdego pracownika przez cały okres jego przebywania na stanowisku pracy. Najlepsze możliwości w tym zakresie stwarza dozymetria indywidualna. Pobieranie próbek tą metodą wymaga stosowania odpowiedniego sprzętu: próbników z indywidualnymi pompkami bateryjnymi lub dozymetrów pasywnych (bez pompek). Ich konstrukcja umożliwia pochłanianie substancji chemicznych na sorbentach stałych dzięki zjawisku dyfuzji gazów. Laboratoria nie posiadające takiego sprzętu powinny wykonywać pomiary stacjonarne, w których próbki powietrza pobiera się w stałych punktach pomiarowych, możliwie blisko stanowisk pracy. Próbki powietrza muszą być pobierane w sposób losowy, a czas ich pobierania jest uzależniony od wymagań zastosowanej metody oznaczania.

W trakcie oceny narażenia zawodowego z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej (6-9.fol.25) próbniki umieszcza się w strefie oddychania pracownika na czas wynoszący co najmniej 75% czasu trwania zmiany roboczej. Oceną tą powinny być objęte wszystkie podstawowe grupy pracowników zatrudnionych przy pracach z substancjami szkodliwymi. Oceniając zgodność warunków pracy z wartościami NDS, należy pobrać w sposób ciągły 2-5 próbek z zastosowaniem pompek z próbnikiem lub jedną próbkę za pomocą dozymetru pasywnego. Należy również pobrać przynajmniej jedną próbkę w ciągu 30 min, w okresie największej ekspozycji podczas zmiany roboczej, celem ustalenia tzw. stężenia chwilowego i jego zgodności z wartością NDSCh w okresie występowania największego narażenia podczas zmiany roboczej.

(6-9.fol.25)

W razie konieczności korzystania z pomiarów stacjonarnych (6-9.fol.26), próbki powietrza powinny być pobierane zgodnie z zasadami podanymi w tab. 1, uzależnionymi od chronometrażu pracy.

(6-9.fol.26)

Tabela 1 (6-9.fol.27). Zasady pobierania próbek powietrza w pomiarach stacjonarnych

Chronometraż pracy	Punkty pomiarowe	Liczba próbek
Stałe stanowisko pracy o jednorodnym procesie technologicznym (brak etapów)	na stanowisku pracy	5 ÷ 7
Stałe stanowisko pracy o procesie technologicznym składającym się z 2-3 etapów nie krótszych niż po 2 h	na stanowisku pracy	co najmniej 4 dla każdego etapu
Pracownik obsługuje 2-3 stanowiska	na każdym ze stanowisk pracy	co najmniej 4 w okresie przebywania pracownika na danym stanowisku pracy
Pracownik lub grupa pracowników obsługuje więcej niż 3 stanowiska pracy lub miejscem pracy jest całe pomieszczenie robocze	wybrany losowo 1 punkt na 4 pracowników, nie mniej niż 2 punkty pomiarowe w pomieszczeniu	5 ÷ 7 w każdym z wybranych punktów pomiarowych

Przy ocenie zgodności warunków pracy z NDSCh zaleca się w pomiarach stacjonarnych, w zależności od wymagań stosowanej metody oznaczania, pobieranie co najmniej dwie próbki powietrza 15-minutowe. Dla substancji szkodliwych o działaniu pułapowym próbki należy pobierać w możliwie najkrótszym czasie, maksymalnie 15 miniutowym w okresie spodziewanego występowania największych stężeń badanej substancji. Uzyskane wartości należy porównać z NDSP. Najlepszym rozwiązaniem jest ciągłe monitorowanie stężenia substancji chemicznej w powietrzu na śtanowiskach pracy.

Do oznaczania stężeń substancji chemicznych w próbkach powietrza pobranych na stanowiskach pracy, spośród wielu istniejących metod analitycznych jest stosowana głównie spektrofotometria w widzialnym zakresie widma, chromatografia gazowa i absorpcyjna spektrometria atomowa, rzadziej - spektrofotometria w podczerwieni i nadfiolecie oraz wysokosprawna chromatografia cieczowa.

6-9.2.2. Obliczanie wskaźników narażenia i ocena narażenia zawodowego

Podstawą oceny narażenia zawodowego na substancje chemiczne występujące w powietrzu na stanowiskach pracy są obowiązujące wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS), najwyższych dopuszczalnych stężeń chwilowych (NDSCh) oraz najwyższych dopuszczalnych stężeń pułapowych (NDSP).

Wyniki pomiarów stężeń substancji szkodliwych, uzyskane na podstawie analizy pobranych próbek powietrza z zastosowaniem odpowiednich technik analitycznych, pozwalają na obliczenie wskaźników narażenia, a następnie ustalenie ich relacji do wartości normatywów higienicznych.

Po przeprowadzeniu pomiarów z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej, wskaźnikiem narażenia, którego wartość nie może przekraczać NDS, jest średnie stężenie ważone obliczone wg wzoru:

gdzie:

c₁, c₂, ... , c_n - stężenie oznaczone w poszczególnych próbkach, mg/m³

t₁ , t₂, ... , t_n - czas pobierania poszczególnych próbek, min.

W pomiarach stacjonarnych średnie stężenie substancji chemicznej jest zawarte w przedziale wartości wokół średniej geometrycznej, którego granice określa geometryczne odchylenie standardowe, liczba pobranych próbek i przyjęty przedział ufności, na ogół wynoszący 0,95. Wyniki oznaczeń stężenia badanej substancji w próbkach powietrza pobranych zgodnie z zasadami tych pomiarów pozwalają na obliczenie średniego geometrycznego stężenia danej substancji (X_g), standardowego odchylenia geometrycznego (S_g) oraz górnej i dolnej granicy przedziału ufności (GG i DG), w którym z prawdopodobieństwem 95% znajduje się średnie stężenie substancji w danym okresie pomiarowym.

Gdy okres pomiarowy pokrywa się ze zmianą roboczą, obliczone wartości X_g, GG i DG wykorzystuje się bezpośrednio do oceny narażenia zawodowego. Natomiast gdy występuje kilka okresów pomiarowych w czasie jednej zmiany roboczej, wartości średniej geometrycznej i granicy przedziału ufności oblicza się jako średnie stężenie ważone odpowiednich okresów pomiarowych.

Na podstawie wskaźników narażenia, tj. wartości średniego stężenia ważonego X_g, górnej i dolnej granicy przedziału ufności (DG i GG) dla średniej rzeczywistej i dolnej granicy przedziału ufności dla średnie go stężenia ważonego (DG i GG), przeprowadza się ocenę narażenia.

Jeżeli górna granica przedziału ufności średniej rzeczywistej nie przekracza wartości NDS, to należy uznać, że warunki pracy są zgodne z wymaganiami higienicznymi. Natomiast jeśli dolna granica przedziału ufności jest większa od wartości NDS, to warunki pracy są szkodliwe. Gdy wartość NDS znajduje się w przedziale ufności dla średniej geometrycznej wyników pomiarów, uzyskane dane nie są wystarczające do jednoznacznego potwierdzenia lub wykluczenia z określonym prawdopodobieństwem zgodności warunków pracy z normatywem higienicznym. Nakłada to obowiązek przeprowadzenia dodatkowych badań środowiska pracy. W związku z tym w ciągu 30 dni należy przeprowadzić pomiary na dwóch losowo wybranych zmianach roboczych, pobierając co najmniej 5 próbek powietrza na każdej z nich. Wyniki tych pomiarów rozpatruje się łącznie z wynikami poprzednimi. Jeżeli wyniki oznaczeń ponad połowy próbek są większe od NDS, warunki pracy należy uznać za szkodliwe, natomiast jeżeli wyniki oznaczeń połowy próbek są równe NDS lub od niego mniejsze, warunki pracy można uznać za bezpieczne (6-9.fol.31).

(6-9.fol.31)

Gdy w powietrzu na stanowiskach pracy jednocześnie występuje kilka substancji chemicznych, wówczas można dokonać oceny narażenia łącznego, stosując na ogół zasadę sumowania działania toksycznego, wg wzoru (6-9.fol.32)

(6-9.fol.32)

(2)

gdzie:

W₁, W₂, ..., W_n - obliczone wskaźniki ekspozycji: średnie stężenie ważone lub średnie stężenie geometryczne dla substancji 1, 2, ..., n

NDS₁, NDS₂, ..., NDS_n - odpowiednie wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń.

Warunki pracy mogą być uznane za bezpieczne, jeżeli stężenie w żadnej z pobranych 15-minutowych próbek powietrza nie przekracza wartości NDSCh dla danej substancji. Dotyczy to zarówno próbek pobranych tendencyjnie w okresach największej emisji substancji jak i pobranych losowo.

Warunki pracy należy uznać za szkodliwe, jeżeli:

stężenie w jakiejkolwiek 15-minutowej próbce jest wyższe od NDSCh,
stężenie równe NDSCh utrzymuje się w środowisku pracy dłużej niż 15 minut lub występuje częściej niż dwukrotnie,
odstęp między dwoma 15-minutowymi okresami, w których stężenie substancji jest równe NDSCh, jest krótszy niż 1 godzina.

Gdy ocenia się zgodność warunków pracy z NDSP, można je uznać za bezpieczne, jeżeli oznaczone stężenie nie przekracza wartości NDSP dla danej substancji.

Wszystkie wymagania wynikające z normatywów higienicznych (NDS, NDSCh, NDSP) muszą być spełnione jednocześnie. Przekroczenie któregokolwiek z nich powoduje, że warunki pracy nie mogą być uznane za bezpieczne.

Pracodawca, w którego zakładzie pracy występuje czynnik szkodliwy dla zdrowia, jest obowiązany do badań i okresowych pomiarów tego czynnika (6-g.sol.xx):

co najmniej raz na dwa lata – przy stwierdzeniu, w ostatnio przeprowadzonym badaniu, stężeń i natężeń czynnika szkodliwego od 0,1 do 0,5 włącznie wartości;
co najmniej raz w roku – przy stwierdzeniu stężeń i natężeń czynnika szkodliwego od powyżej 0,5 do 1,0 włącznie wartości
najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń określonych wrozporządzeniu ministra właściwego ds. pracy w sprawie NDS i NDN czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

W razie występowania w środowisku pracy czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, zgodnie z wykazem określonym w odrębnych przepisach, pracodawca jest obowiązany do pomiarów tego czynnika (6-g.sol.xx):

w każdym przypadku wprowadzenia zmian w warunkach stosowania tego czynnika;
co najmniej raz na trzy miesiące – przy stwierdzeniu stężeń czynnika rakotwórczego lub mutagennego od powyżej 0,5 do 1,0 włącznie wartości;
co najmniej raz na sześć miesięcy – przy stwierdzeniu w dwóch poprzednich pomiarach stężeń czynnika rakotwórczego lub mutagennego od 0,1 do 0,5 włącznie wartości
najwyższych dopuszczalnych stężeń określonych w odrębnych przepisach.

W razie stwierdzenia przekroczeń najwyższych dopuszczalnych stężeń lub natężeń czynnika szkodliwego dla zdrowia pracodawca określa przyczyny i niezwłocznie wprowadza środki techniczne, technologiczne lub organizacyjne. Do czasu osiągnięcia poziomu czynnika zgodnego z wartościami dopuszczalnymi zapewnia monitorowanie stężeń lub natężeń tego czynnika.

Jeżeli ze względów technicznych osiągnięcie poziomu stężeń i natężeń czynnika szkodliwego dla zdrowia, zgodnych z odpowiednimi wartościami dopuszczalnymi nie jest możliwe, pracodawca zapewnia monitorowanie stężeń i natężeń tego czynnika w celu oceny, czy stosowane środki organizacyjne i ochrony są odpowiednie.

W razie występowania w środowisku pracy czynnika, dla którego w odrębnych przepisach określono wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia pułapowego pracodawca zapewnia ciągłe pomiary stężeń tego czynnika, a jeżeli pomiary ciągłe nie są możliwe, pracodawca zapewnia wykonywanie pomiarów okresowych z częstotliwością określoną w ust. 1 i 2, według wytycznych, o których mowa w załączniku nr 1 do rozporządzenia.

W razie jednoczesnego narażenia pracowników na działanie kilku czynników chemicznych o podobnym charakterze działania toksycznego, gdy suma ilorazów średnich stężeń i odpowiednich wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń przekracza 1, pracodawca jest obowiązany do stosowania przepisów ust. 2.

Okresowe pomiary czynnika szkodliwego nie są wymagane, jeżeli wyniki ostatnio przeprowadzonych pomiarów nie przekraczają 0,1 wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń, a w procesie technologicznym nie są przewidywane zmiany, mogące wpływać na wysokość stężeń i natężeń czynnika szkodliwego. Dotyczy to również pomiarów czynników rakotwórczych lub mutagennych [16]. (6-9.fol.33)

(6-9.fol.33)

6-9.2.3. Monitoring biologiczny

Monitoring środowiska pracy jest i prawdopodobnie pozostanie podstawową metodą oceny narażenia zawodowego na czynniki chemiczne. Wynika to głównie z istnienia prawnie obowiązujących normatywów higienicznych oraz wywodzącego się z przeszłości przekonania, że wykonywanie oznaczeń w powietrzu jest zdecydowanie łatwiejsze i tańsze niż w materiale biologicznym, co obecnie nie stanowi reguły.

Są jednak sytuacje, w których uzyskane tą drogą informacje mogą powodować zawyżenie lub zaniżenie ryzyka. Do przyczyn, które sprawiają, że wyniki pomiaru czynników toksycznych w powietrzu mogą być niewystarczające do dokonania pełnej oceny narażenia, należą:

możliwość występowania istotnych różnic stężeń w poszczególnych miejscach przebywania pracownika oraz ich zmienność w czasie
zróżnicowany wymiar ziaren aerozoli oraz ich właściwości aerodynamiczne
zróżnicowany wysiłek fizyczny
wchłanianie innymi drogami niż układ oddechowy (skóra, przewód pokarmowy)
stosowane środki ochrony osobistej i ich skuteczność
nieprzestrzeganie zasad higieny pracy.

Stosowanie monitoringu biologicznego powinno w założeniu eliminować powyższe trudności w ocenie narażenia. Monitoring biologiczny narażenia jest to, zgodnie z definicją, "systematyczny pomiar stężeń substancji toksycznych lub ich metabolitów w tkankach, wydzielinach lub wydalinach, oddzielnie lub łącznie, mający na celu ocenę wielkości narażenia oraz ryzyka dla zdrowia przy przyjęciu za podstawę odpowiednich danych interpretacyjnych".

Wartościami, do których odnosi się uzyskane wyniki, są dopuszczalne stężenia w materiale biologicznym (DSB). Wartości DSB mogą być uzyskiwane na podstawie kryteriów zdrowotnych. Umożliwiają bezpośrednią ocenę ryzyka wystąpienia skutków narażenia na czynniki toksyczne lub mogą być traktowane jako odpowiedniki wartości NDS w powietrzu. Oznaczenia substancji toksycznych lub ich metabolitów wykonuje się głównie we krwi, w moczu i w powietrzu wydechowym. Wybór materiału zależy od istniejących danych interpretacyjnych. W związku z tym istnieją odpowiednie rodzaje wartości referencyjnych. Stężenia referencyjne w populacji generalnej mogą się istotnie różnić w zależności od stopnia skażenia środowiska, diety, palenia bądź niepalenia papierosów. Systematyczne wykonywanie oznaczeń, np. zawartości ołowiu we krwi, pozwala jednak na śledzenie trendów i wyciąganie wniosków na temat potencjalnego zagrożenia populacji na danym terenie oraz czynników, które to zagrożenie powodują. Dane na temat dopuszczalnych w warunkach ekspozycji przemysłowej stężeń substancji toksycznych lub ich produktów przemiany, a także wartości wczesnych odwracalnych efektów działania, są publikowane w postaci zaleceń przez różne organizacje międzynarodowe oraz instytucje odpowiedzialne za bezpieczne warunki pracy w poszczególnych krajach.

W Polsce jedynie w przypadku osób narażonych w środowisku pracy na ołów wykonywanie oznaczeń tego metalu we krwi jest obowiązujące - zgodnie z rozporządzeniem ministra zdrowia i opieki społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej oraz orzeczeń lekarskich do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. W tym samym rozporządzeniu zawarto wskazania dotyczące stosowania monitoringu biologicznego w odniesieniu do poszczególnych rodzajów narażenia oraz stwierdzenie, że lekarz prowadzący badania profilaktyczne powinien korzystać z zaleceń dotyczących postępowania lekarskiego w stosunku do pracowników poddawanych określonym narażeniom, upowszechnianych przez jednostki badawczo-rozwojowe w dziedzinie medycyny pracy.

6-9.3. Ocena ryzyka zawodowego związanego z czynnikami chemicznymi w środowisku pracy

(6-9.fol.34)

Zgodnie z wymaganiami rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych [29], która wdraża do krajowego ustawodawstwa postanowienia Dyrektywy Rady 98/24/WE w sprawie bezpieczeństwa pracowników oraz ochrony ich zdrowia przed ryzykiem związanym z czynnikami chemicznymi podczas pracy [30], pracodawcy są zobowiązani do ustalenia, jakie czynniki chemiczne stwarzające zagrożenie dla pracowników występują w środowisku pracy oraz do dokonywania i udokumentowania oceny ryzyka zawodowego powodowanego przez te czynniki. W przypadkach rozpoczęcia nowej działalności z zastosowaniem czynników chemicznych, pracodawca przed rozpoczęciem prac powinien ustalić czy w środowisku pracy będzie występował czynnik stanowiący zagrożenie dla zdrowia pracowników, ocenić ryzyko zawodowe i podjąć odpowiednie działania zapobiegawcze, jeżeli jest to konieczne..

Przy ustalaniu dopuszczalności ryzyka stwarzanego przez stosowane podczas wykonywania czynności zawodowych czynniki chemiczne pracodawcy powinni uwzględnić:

– niebezpieczne właściwości czynnika chemicznego
– informacje dotyczące efektów szkodliwych dla zdrowia człowieka i środowiska oraz zaleceń bezpiecznego stosowania czynnika chemicznego, przede wszystkim informacje zawarte w kartach charakterystyk.
– drogi przedostawania się substancji do organizmu pracownika w warunkach narażenia zawodowego (inhalacyjna, dermalna, przez układ pokarmowy)
– wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy i dopuszczalnych stężeń w materiale biologicznym, jeżeli są ustalone
– częstotliwość stosowania substancji
– rzeczywisty czas narażenia pracownika
– efekty stosowania środków ochrony zbiorowej i indywidualnej oraz innych działań zapobiegawczych
– opinie lekarzy przemysłowych i wyniki badań lekarskich pracowników
– warunki pracy przy użytkowaniu czynników chemicznych, z uwzględnieniem ich ilości.

W przypadkach występowania narażenia na kilka czynników chemicznych należy oceniać ryzyko powodowane przez wszystkie czynniki łącznie. Ocena ryzyka zawodowego powinna dotyczyć również okresów pracy o zwiększonym narażeniu, takich jak remonty i naprawy maszyn i urządzeń stosowanych na ocenianych stanowiskach pracy. Powinna być również ponownie przeprowadzana, jeżeli zostały wprowadzone zmiany w składzie stosowanych czynników, procesów technologicznych oraz nastąpił postęp wiedzy medycznej dotyczącej oddziaływania czynnika na zdrowie.

Ryzyko związane z występowaniem czynników chemicznych pojawia się zarówno w wyniku bezpośredniego kontaktu między czynnikiem chemicznym a ciałem człowieka, jak również w wyniku działania wytworzonej energii powstającej w wyniku chemicznej reakcji, takiej jak pożar czy wybuch. W związku z możliwością wystąpienia dwóch mechanizmów powstawania ryzyka związanego z występowaniem czynników chemicznych zgodnie z zaleceniami powyższego rozporządzenia pracodawcy powinni stosować metody zapewniające przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki chemiczne, a także możliwością wystąpienia wypadku, wynikającego z obecności niebezpiecznych czynników chemicznych.

6-9.3.1. Metody oceny ryzyka zawodowego

Ogólne zasady oceny ryzyka zawodowego, w tym również ryzyka zawiązanego z narażeniem na substancje chemiczne, podaje Polska Norma PN-N-18002:2011 [31]. Norma ta zaleca tam, gdzie jest to możliwe oszacować ryzyko zawodowe na podstawie wielkości charakteryzujących narażenie, a więc w przypadku substancji chemicznych – wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń - NDS, NDSCh, NDSP. oraz wyniki pomiarów stężeń substancji chemicznych w środowisku pracy.

Prawdopodobieństwo wystąpienia szkodliwego skutku zdrowotnego wynikającego z oddziaływania tych substancji na pracownika praktycznie nie występuje, gdy wartości wskaźników narażenia są mniejsze lub równe wartościom normatywów higienicznych. Tylko w przypadku związków o działaniu rakotwórczym istnieje możliwość wystąpienia choroby nowotworowej z prawdopodobieństwem 10-4 lub 10-3. .

Natomiast, gdy wyznaczone wskaźniki narażenia są większe od wartości normatywów higienicznych, istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia szkodliwych dla zdrowia skutków. Rodzaj tych skutków jest uzależniony od substancji szkodliwej, natomiast ciężkość następstw zdrowotnych zależy od krotności przekroczenia najwyższego dopuszczalnego stężenia, najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego lub pułapowego. Najniebezpieczniejsze w skutkach, tj. zagrażające życiu pracowników, jest przekroczenie wartości NDSP. Dotyczy to substancji, które w czasie krótkiej ekspozycji mogą powodować ostre odczyny zapalne błon śluzowych oczu i górnych dróg oddechowych lub stany skurczowe dróg oddechowych.
Można wyróżnić trzy poziomy ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na szkodliwe substancje chemiczne, dla który są ustalone wartości normatywów higienicznych w krajowym ustawodawstwie:

– ryzyko małe (M) - pomijalne –– jeżeli wyznaczone wskaźniki narażenia przy ocenie zgodności warunków pracy z wartościami NDS oraz dodatkowo NDSCh lub NDSP są mniejsze niż 0,5 tych wartości
– ryzyko średnie (Ś) - akceptowalne –– jeżeli wyznaczone wskaźniki narażenia są równe lub większe od 0,5 wartości dopuszczalnych NDS, NDSCh lub NDSP, ale nie przekraczają tych wartości
– ryzyko duże (D) - nieakceptowalne –– jeżeli wskaźniki narażenia są większe od wartości dopuszczalnych NDS, NDSCh lub NDSP.

Przyjęta zasada oceny ryzyka zawodowego nie dotyczy substancji o działaniu rakotwórczym prawdopodobnie rakotwórczym i mutagennym.

W przypadku występowania tych substancji w środowisku pracy ryzyko dla wszystkich pracowników jest zawsze ryzyko duże– jeżeli wskaźniki narażenia są równe lub większe od 0,1 wartości dopuszczalnych NDS. Natomiast, gdy stężenia w powietrzu są mniejsze od 0,1 NDS to ryzyko szacuje się jako średnie.
Ze względu na odrębne przepisy regulujące pracę młodocianych oraz kobiet w ciąży i okresie karmienia, ocena ryzyka dla tych grup pracowników również odbiega w niektórych przypadkach od przyjętej zasady. Dotyczy to prac wykonywanych przez młodocianych oraz kobiety w ciąży i w okresie karmienia zatrudnionych w warunkach narażenia na substancje chemiczne wymienione w wykazach prac wzbronionych tym grupom pracowników. Ryzyko zawodowe w tych przypadkach należy oszacować jako duże.

Wykorzystując powyższą zasadę ocena ryzyka zawodowego może być jedynie przeprowadzona dla 517 substancji chemicznych i 9 pyłóowych, które posiadają ustalone normatywy higieniczne rozporządzeniem w krajowych przepisach Jest to niewielka liczba substancji, w porównaniu do liczby ok. 30 000 czynników chemicznych, powszechnie stosowanych w państwach Unii Europejskiej. Z tego względu dla czynników chemicznych nie posiadających ustalonych wartości normatywnych w przepisach krajowych, zaleca się pracodawcy ustalenie własnych kryteriów dopuszczalności ryzyka zawodowego z uwzględnieniem opinii ekspertów z dziedziny BHP, własnych doświadczeń oraz doświadczeń i opinii pracowników, co niestety jest bardzo skomplikowanym i trudnym do realizacji zadaniem.

Modele do bezpomiarowej oceny ryzyka
Bezpomiarowe metody oceny narażenia i ryzyka zawodowego to metody pozwalające na przewidywanie stężenia niebezpiecznej substancji chemicznej w powietrzu środowiska pracy z wykorzystaniem modeli bezpomiarowych. Główna zasada działania takich modeli to jakościowy sposób oceny i zarządzania ryzykiem stwarzanym przez niebezpieczne substancje chemiczne.

W języku angielskim modele do szacowania narażenia inhalacyjnego bezpłatnie udostępnione on-line to, m.in. MEASE, ECETOC TRA, czy EMKG-Expo-Tool. Jednocześnie należy pamiętać, że zgodnie z wymaganiami Kodeksu pracy (Dz.U. 1974 nr 24 poz. 141) oraz Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, obowiązkiem pracodawcy jest przeprowadzanie pomiarów stężeń substancji chemicznych i pyłów w powietrzu na stanowiskach pracy. Ponieważ jednak, jest to możliwe jedynie dla substancji o ustalonych wartościach najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy w Polsce, dla czynników chemicznych, nieposiadających ustalonych wartości normatywnych w przepisach krajowych, pracodawcy zaleca się ustalenie własnych kryteriów dopuszczalności ryzyka zawodowego. W rozwiązywaniu tego typu problemów mogą być pomocne bezpomiarowe metody oceny narażenia. Modele takie służą do m.in.:

wstępnej przesiewowej ocenie narażenia inhalacyjnego pracowników związanego z narażeniem na substancje chemiczne w zakładach pracy
spełnianiu wymagań Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych
spełnieniu wymagań Rozporządzenia w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów REACH.

Program w bazie CHEMPYŁ
W bazie CHEMPYŁ (www.ciop.pl/chempyl) przygotowany został w 2016 r. prosty program komputerowy dostępny bezpłatnie on-line do oceny ryzyka związanego z narażeniem na niebezpieczne substancje chemiczne. Program opracowano w CIOP-PIB na bazie COSHH Essentials, tj. Podstawy kontroli substancji niebezpiecznych dla zdrowia, przygotowanego przez HSE (Health and Safety Executive, tj. Instytut Nadzoru BHP) zgodnie z wytycznymi do Dyrektywy 98/24/WE, (Praktyczne wytyczne o charakterze niewiążącym w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi w miejscu pracy, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans). Warto podkreślić, że została ona zmodyfikowana i wzbogacona o klasyfikację wg rozporządzenia CLP (zwroty H), a także możliwość oceny ryzyka dla przypadku zatrudniania młodocianych i kobiet w ciąży. Program ten pozwala na jakościową ocenę ryzyka metodą jakościową na wybranym stanowisku pracy. Zastosowana metoda umożliwia dokonanie oceny zagrożenia i określenie potrzeby wprowadzenia środków prewencji. Obejmuje ona 4 poziomy ryzyka przy uwzględnieniu 3 zmiennych procesu: kategoria zagrożenia A-E, skłonność substancji do przedostawania się do środowiska oraz ilość stosowanej substancji chemicznej.
Wyznaczony w efekcie poziom ryzyka jest połączony z odpowiednią strategią prewencji, przy uwzględnieniu ogólnych zasad zapobiegania ryzyku wynikających z art. 5 Dyrektywy 98/24/WE. Ocena końcowa dotyczy ryzyka stwarzanego przez wszystkie substancje chemiczne występujące na danym stanowisku pracy i dokonana jest na podstawie ryzyka dla substancji chemicznej stwarzającej największe zagrożenie.
Program pozwala na szybką i w pełni automatyczną ocenę ryzyka, wymaga wprowadzenia zaledwie kilku podstawowych danych, podczas gdy większość niezbędnych informacji automatycznie uzupełnia z bazy niebezpiecznych substancji chemicznych dostępnej w CHEMPYŁ.
Wejście do programu możliwe jest z menu serwisu CHEMPYŁ poprzez wybór następujących opcji: BEZPOMIAROWE METODY OCENY NARAŻENIA I RYZYKA ZAWODOWEGO i dalej Jakościowa metoda oceny ryzyka lub też bezpośrednio ze strony: https://www.ciop.pl/PORMJ.
Program stanowi proste i łatwe w obsłudze narzędzie do oceny ryzyka zawodowego dla substancji chemicznych. Jest to istotna pomoc pracodawcom i specjalistom ds. BHP w ocenie ryzyka szczególnie dla czynników chemicznych, nieposiadających ustalonych wartości normatywnych w przepisach krajowych, kiedy pracodawcy zaleca się ustalenie własnych kryteriów dopuszczalności ryzyka zawodowego. Po zakończeniu oceny ryzyka program daje możliwość utworzenia i wyświetlenia dokumentu podsumowującego z wynikiem przeprowadzonej oceny na wytypowanym stanowisku pracy.

Podczas dokonywania oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki chemiczne z wykorzystaniem aplikacji podanej w CHEMPYŁ są uwzględnianie trzy zmienne:

– podstawowe zagrożenie daną substancją chemiczną - kategoria zagrożenia oceniona na podstawie zwrotów R określających zagrożenie
– skłonność substancji do przedostawania się do środowiska: lotność w przypadku cieczy, zdolność tworzenia pyłu w przypadku ciał stałych
– ilość substancji użyta w ocenianej operacji.

Podstawowe zagrożenie daną substancji jest bardzo istotną cechą, która powinna być uwzględniana w ocenie ryzyka zawodowego. Na podstawie zwrotów wskazujących rodzaj zagrożenia (zwroty H), umieszczonych na etykiecie lub podanych w karacie charakterystyki stosowanego produktu, czynniki chemiczne należy sklasyfikować do 5 kategorii zagrożenia – A, B, C, D i E. (6-9.fol. 62) (6-9.fol. 63) .(6-9.fol. 64), (6-9.fol. 65).

Kolejną zmienną rozpatrywaną przy ocenie ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki chemiczne jest ich skłonność do przedostawania się do środowiska. Uwzględniając w przypadku cieczy jej lotność i temperaturę roboczą (6-9.fol. xx), które definiują zdolność substancji do parowania, a w przypadku ciał stałych – skłonność do tworzenia pyłów (6-9.fol. xx), należy dokonać klasyfikacji czynników chemicznych do trzech kategorii: wysoka, średnia lub niska skłonność przedostawania się do środowiska. W przypadku wątpliwości substancje powinny być klasyfikowane do wyższej kategorii.

Trzecią zmienną uwzględnianą w ocenie ryzyka jest ilość substancji użyta w ocenianym procesie. W zależności od masy lub objętości wykorzystywanych czynników chemicznych ilość jest klasyfikowana jako mała, średnia i duża (6-9.fol. xx).

W zależności od tych powyżej omówionych zmiennych wyznacza się następnie przewidywany poziom ryzyka zawodowego stosując określone zasady podane na slajdach (6-9.fol. 69), (6-9.fol. 70), (6-9.fol. 71), (6-9.fol. 72), (6-9.fol. 73). Brane są pod uwagę cztery poziomy ryzyka, z których każdy jest połączony z odpowiednią strategią prewencji ryzyka, zawsze znajdującą odniesienie do ogólnych zasad prewencji

W celu doprowadzenia do porównywalności uzyskiwanych wyników jakościowej oceny ryzka z wynikami ilościowej oceny przeprowadzanej zgodnie z trójstopniową skalą podaną w PN-N-18002, jak również zalecanej przez CIOP-PIB proponujemy oszacować ryzyko w zależności od wyznaczonych poziomów ryzyka jako:

– ryzyko małe (M) –– poziom ryzyka 1 lub poziom ryzyka 2
– ryzyko średnie (Ś) –– poziom ryzyka 3
– ryzyko duże (D), nieakcepltowalne –– poziom ryzyka 4.

Przedstawiona procedura oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem czynniki chemiczne jest metodą stosunkowo prostą, a jednocześnie uwzględniająca wszystkie parametry, które mogą wpływać na wielkość szkodliwych skutków w stanie zdrowia pracowników.

6-9.3.2. Ograniczanie ryzyka zawodowego

W przypadku stwierdzenia ryzyka nieakceptowalnego konieczne jest natychmiastowe podjęcie odpowiednich działań, które doprowadzą do zmniejszenia stężeń szkodliwych substancji chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy do stężeń bezpiecznych, tj. poniżej ich wartości NDS.

Podstawowymi środkami technicznymi zmniejszającymi ryzyko zawodowe są: substytucja, instalacja nowych lub modernizacja już istniejących systemów wentylacyjnych, hermetyzacja, automatyzacja i robotyzacja procesów technologicznych, izolacja stanowisk pracy oraz prawidłowe magazynowanie substancji chemicznych. Wybór odpowiedniego rozwiązania technicznego jest uzależniony od rodzaju procesu oraz możliwości finansowych zakładu.

Ograniczanie ryzyka zawodowego metodą organizacyjną to przede wszystkim:

– skracanie czasu narażenia na substancje chemiczne
– zatrudnienie pracowników szczególnie wrażliwych na ich działanie na innych stanowiskach
– informowanie pracowników o zagrożeniach związanych ze stosowaniem tych substancji.

Do czasu zmniejszenia narażenia zawodowego na substancje chemiczne przez zastosowanie odpowiednich środków technicznych czy organizacyjnych, pracownicy powinni stosować właściwie dobrane środki ochrony indywidualnej.
Gdy ryzyko na badanym stanowisku pracy jest średnie, również należy podjąć odpowiednie działania w celu zredukowania ryzyka do małego – pomijalnego, po uwzględnieniu kosztów ewentualnych modernizacji.

Natomiast po stwierdzeniu ryzyka pomijalnego należy zapewnić, aby pozostało na tym samym poziomie. W tym celu należy okresowo sprawdzać funkcjonujące systemy wentylacyjne oraz ściśle przestrzegać warunków procesu technologicznego.

Celem działań korygujących jest doprowadzenie do możliwie najniższych stężeń substancji toksycznych w powietrzu środowiska pracy. Jest to zadanie bardzo trudne do wprowadzenia w praktyce, a w wielu przypadkach możliwe do wykonania tylko po przeprowadzeniu gruntownej modernizacji technicznej. Z tego względu trudno jest zalecić uniwersalne rozwiązania w tym zakresie. Można tylko wskazać główne kierunki działania, które eliminują źródła zagrożeń bezpośrednio lub pośrednio - przez odizolowanie pracownika od zagrożenia.

Najbardziej skutecznym sposobem eliminacji zagrożeń jest zaprzestanie stosowania substancji niebezpiecznej lub substytucja, czyli zastąpienie jej mniej niebezpieczną. Wyboru substancji chemicznej powinno się dokonać w czasie projektowania procesu technologicznego. Na tym etapie konieczne jest dokładne przeanalizowanie właściwości toksycznych i fizykochemicznych surowców oraz półproduktów. Karty charakterystyk substancji niebezpiecznych, omówione w poprzednim podrozdziale, stanowią podstawowe źródło informacji w tym zakresie. Często analiza ta może doprowadzić do zastosowania substancji nie stwarzających zagrożenia dla zdrowia pracowników.

W przypadku już istniejących procesów technicznych, jeżeli tylko jest możliwość zastąpienia substancji niebezpiecznej mniej niebezpieczną, to należy wprowadzić ją do stosowania. Drugim sposobem eliminacji zagrożeń chemicznych ze środowiska pracy jest zaprzestanie prowadzenia niebezpiecznego procesu technologicznego powodującego niekorzystne warunki pracy lub zastąpienie go procesem, w którym emisja substancji niebezpiecznych do środowiska pracy jest ograniczona.

Hermetyzacja procesów jest jednym z najistotniejszych elementów profilaktyki technicznej w przemyśle chemicznym. Polega ona na takim zabezpieczeniu aparatury, w której odbywają się procesy związane z wytwarzaniem czy stosowaniem szkodliwych substancji, aby substancje te nie mogły przedostawać się do powietrza środowiska pracy. Jest ona idealnym rozwiązaniem stosowanym w celu wyeliminowania zagrożeń związanych z wydzielaniem niebezpiecznych substancji. Hermetyzacja powinna dotyczyć nie tylko agregatów produkcyjnych, w których przebiegają reakcje, lecz musi być zastosowana również w transporcie wewnętrznym. Gdy stosowane są substancje niebezpieczne w stanie ciekłym, najlepszym rozwiązaniem jest transport rurociągowy z automatycznym zhermetyzowanym dozownikiem.

Prawidłowe postępowanie z substancjami chemicznymi w trakcie pracy z nimi oraz podczas magazynowania eliminuje zagrożenie związane z obecnością tych substancji w środowisku pracy.

Gdy nie ma możliwości zastąpienia substancji niebezpiecznej dla zdrowia pracowników mniej szkodliwą, wówczas należy ilość substancji ograniczyć do ilości niezbędnej w ciągu zmiany roboczej, a jej zapas przechowywać w bezpiecznym magazynie chemicznym.

Bezpieczne warunki magazynowania zapewnia przestrzeganie następujących ogólnych zasad:

- pomieszczenie przeznaczone do magazynowania substancji chemicznych musi mieć: sprawną wentylację zapewniającą odpowiednie rozcieńczenie lub usunięcie par magazynowanych substancji oraz system wodno-kanalizacyjny

- wszystkie substancje chemiczne powinny być przechowywane w odpowiednich opakowaniach, oznakowanych zgodnie z obowiązującymi przepisami

- znajdujące się w magazynie pojemniki z substancjami chemicznymi nie mogą być
uszkodzone czy zardzewiałe i muszą być właściwie ustawione

- substancje chemiczne nie mogą być przechowywane z innymi substancjami, z którymi mogą reagować tworząc produkty trujące lub reagujące egzotermicznie czy wybuchowo, np. zabronione jest przechowywanie kwasów obok cyjanków, ponieważ w wyniku reakcji tych substancji wytwarza się trujący cyjanowodór

- substancje chemiczne nie mogą być przechowywane w pobliżu miejsc, gdzie odbywa się proces wykluczający ich obecność

- należy zachować specyficzne warunki przechowywania pod warstwą cieczy dla substancji wyjątkowo niebezpiecznych pod względem pożarowym, np. fosfor trzeba przechowywać w szklanych słojach pod warstwą wody lub w naczyniach blaszanych w wodzie, sód metaliczny w naczyniach z naftą

- substancje powinny być przechowywane w odpowiedniej temperaturze i chronione przed bezpośrednim działaniem światła słonecznego

- magazyn substancji szczególnie toksycznych (trucizn) powinien stanowić samodzielną jednostkę organizacyjną, a substancje te powinny podlegać ścisłej ewidencji materiałowej.

Jednym ze źródeł zagrożenia zdrowia pracowników i środowiska jest niewłaściwe likwidowanie odpadów chemicznych, powstających w toku procesów technologicznych. Wszystkie odpady chemiczne oraz opakowania po substancjach szkodliwych powinny być przechowywane w specjalnych, właściwie oznakowanych pojemnikach.

Usuwanie odpadów toksycznych powinno odbywać się zgodnie z odpowiednimi procedurami opracowanymi np. na podstawie informacji podanych w Kartach charakterystyk substancji niebezpiecznych [4]. W razie braku możliwości prawidłowego niszczenia odpadów należy je przekazać do jednostek wyspecjalizowanych w tym zakresie.

Rozwiązaniem technicznym ograniczającym wydzielanie niebezpiecznych substancji chemicznych jest izolacja stanowisk pracy. Polega ona na umieszczaniu stanowisk pracy, na których pracownik jest narażony na działanie niebezpiecznych substancji, w osobnych specjalnie zabezpieczonych pomieszczeniach. Odmianę izolacji stanowi ekranowanie źródeł generujących substancje niebezpieczne.

Optymalnym rozwiązaniem technicznym eliminującym całkowicie narażenie pracowników na substancje chemiczne jest automatyzacja i robotyzacja procesów technologicznych. Ograniczenie roli człowieka do ogólnego nadzoru nad urządzeniami sterowniczymi chroni go przed szkodliwym działaniem emitowanych substancji.

Wprowadzenie zautomatyzowanych systemów produkcyjnych, a głównie robotów przemysłowych, przyczynia się do podniesienia efektywności wykorzystywanych środków produkcji, polepszenia jakości produktów z jednoczesną poprawą warunków bezpieczeństwa i higieny pracy. Z punktu widzenia ochrony człowieka w procesie pracy roboty przemysłowe powinny być wykorzystywane do wykonywania pewnych operacji, jeśli nie ma możliwości ograniczenia szkodliwego oddziaływania czynników chemicznych na pracownika, a także wtedy, kiedy pracownik byłby obciążony dużym wysiłkiem fizycznym wykonując te operacje ręcznie.

Robotyzacja procesów jest uważana za najbardziej obiecujące rozwiązanie techniczne chroniące przed zagrożeniami chemicznymi. Z tego powodu konieczne jest propagowanie robotów przemysłowych i przygotowywanie pracowników do ich użytkowania. Ograniczeniem w rozpowszechnianiu robotów w przemyśle krajowym są względy ekonomiczne.

"Ratownictwo chemiczne" (E-BOOK)

6-9.4. Podsumowanie

Ocena ryzyka zawodowego zawiązanego z występowaniem czynników szkodliwych dla zdrowia jest niezbędnym elementem systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwach produkujących, przetwarzających i stosujących substancje lub mieszaniny chemiczne.

Wyniki tej oceny stanowią podstawę do podejmowania odpowiednich działań korygujących w celu ograniczenia emisji substancji chemicznych do środowiska pracy do możliwie najniższych stężeń, niezagrażających zdrowiu pracowników.
Uzyskiwanie prawidłowych wyników oceny narażenia i ryzyka zawodowego wymaga dokładnej znajomości procesów technologicznych, właściwości fizykochemicznych i toksycznych substancji stanowiących zagrożenie dla pracowników na badanych stanowiskach.

Ocena ryzyka zawodowego na chemiczne czynniki szkodliwe dla zdrowia powinna być wykonywana zgodnie z harmonogramami zaplanowanymi według obowiązujących przepisów prawnych oraz po wprowadzeniu zmian na ocenianym stanowisku pracy, a także w razie wystąpienia zamian chorobowych u pracowników. Wyniki wszystkich badań należy rejestrować i starannie przechowywać. Stanowią one podstawowy materiał dla lekarzy przemysłowych przy diagnozowaniu chorób zawodowych.

Pomimo tych wielu trudności z jakimi spotykamy się podczas ustalania zagrożeń związanych z występowaniem niebezpiecznych czynników chemicznych w środowisku pracy, przeprowadzanie i dokumentowanie oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez te czynniki jest ustawowym obowiązkiem każdego pracodawcy, a jednocześnie powinno być traktowane jako najważniejszy element prawidłowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w każdym przedsiębiorstwie, w którym pracownicy mają kontakt z tymi czynnikami.

Komputerowe systemy rejestracji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego ułatwiają osobom zajmującym się zarządzaniem bezpieczeństwem i higieną pracy realizację zadań związanych z oceną narażenia pracowników na szkodliwe substancje chemiczne występujące w środowisku pracy.

6-9.4. Literatura

1. Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. Red. nauk. D. Koradecka. T. 1-2. Warszawa, CIOP 1999.

Czynniki szkodliwe w środowisku pracy - wartości dopuszczalne. Red. M. Pośniak., J. Skowroń, Warszawa, wyd. XII, CIOP-PIB 2022.

Dyrektywa Rady 91/322/EWG z dnia 29.05.1991 r. w sprawie ustanowienia indykatywnych wartości granicznych w wykonaniu dyrektywy Rady 80/1107/EWG w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników chemicznych, fizycznych i biologicznych. DzUrz WE L 177 z 5.7.1991, 22.

Dyrektywa Rady 98/24/WE z dnia 7.04.1998 r. w sprawie bezpieczeństwa pracowników oraz ochrony ich zdrowia przed ryzykiem związanym z czynnikami chemicznymi podczas pracy. DzUrz WE L 131 z 5.5.1998, 279.

Dyrektywa Komisji 2000/39/WE z dnia 8.06.2000 r. ustanawiająca pierwszą listę indykatywnych wartości granicznych narażenia na czynniki zewnętrzne podczas pracy w związku z wykonaniem dyrektywy Rady 98/24/EWG w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym z czynnikami chemicznymi w miejscu pracy. DzUrz WE L 142 z dnia 16.6.2000, 432.

Dyrektywa Komisji 2006/15/WE z dnia 7.02.2006 r. ustanawiająca drugi wykaz indykatywnych dopuszczalnych wartości narażenia zawodowego w celu wykonania dyrektywy Rady 98/24/WE oraz zmieniająca dyrektywy 91/322/EWG i 2000/39/WE. DzUrz WE L 38 z 9.2.2006, 36.

Dyrektywa Komisji 2009/161/WE z dnia 17.12.2009 ustanawiająca trzeci wykaz wskaźnikowych dopuszczalnych wartości narażenia zawodowego w celu wykonania dyrektywy Rady 98/24/WE oraz zmieniająca dyrektywę Komisji 2000/39/WE. Dz. Urz. WE L 338 z 19.12.2009, 87.

Dyrektywa Komisji (UE) 2017/164 z dnia 31.01.2017 r. ustanawiająca czwarty wykaz wskaźnikowych dopuszczalnych wartości narażenia zawodowego zgodnie z dyrektywą Rady 98/24/WE oraz zmieniająca dyrektywy Komisji 91/322/EWG, 2000/39/WE i 2009/161/UE. Dz. Urz. UE L 27 z 1.2.2017, s. 115

Dyrektywa Komisji (UE) 2019/1831 z dnia 24.10.2019 r. ustanawiająca piąty wykaz wskaźnikowych dopuszczalnych wartości narażenia zawodowego zgodnie z dyrektywą Rady 98/24/WE oraz zmieniająca dyrektywę Komisji 2000/39/WE. Dz. Urz. UE L 279 z 31.10.2019, s. 31.

Dyrektywa 2004/37/WE z dnia 29.04.2004 r. w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy. DzUrz. WE L 158 z 30.04.2004, s. 50.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/148/WE z dnia 30.11.2009 r. w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie azbestu w miejscu pracy. DzUrz. WE L 330 z 16.12.2009, s. 28.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/2398 z dnia 12 grudnia 2017 r. zmieniająca dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy. DzUrz. UE L 345 z 27.12.2017, 87.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/130 z dnia 16 stycznia 2019 r. zmieniająca dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy. Dz. Urz. UE L 30 z 31.1.2019, s. 112.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/983 z dnia 5 czerwca 2019 r. zmieniająca dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy. Dz. Urz. UE L 164 z 20.6.2019, s. 164.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/431 z dnia 9 marca 2022 r. zmieniająca dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy. Dz. Urz. UE L 88 z 16.3.2022, s. 1.

Fiserova-Bergerova V., Thomas P.J., Droz P.O.(1990) Dermal absorption potential of industrial chemicals: criteria for skin notation. Am. J. Ind. Med., 17, 617-635

Rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 2.02.2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU 2011 r. nr 33, poz. 166 ze zm.

Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 10.09.2014 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie powołania Międzyresortowej Komisji do Spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy. DzU 2014, poz. 1247.

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1272/2008 z dnia 16.12.2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin (CLP), zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006. DzUrz WE L 353/2 z 31.12.2008 ze zm.

Skowroń J., Czerczak S. (2013) Zasady ustalania dopuszczalnych poziomów narażenia dla czynników rakotwórczych w środowisku pracy przyjęte w Polsce i w krajach Unii Europejskiej. Med. Pr. 64(4) DOI: 10.13075/mp.5893.2013.0046 [dostęp: 12.09.2017 r. http://www.imp.lodz.pl/upload/oficyna/artykuly/pdf/full/2013/MP_4-2013_J_Skowron.pdf].

Skowroń J., Czerczak S. (2015) Rules and recent trends for setting health-based occupational exposure limits for chemicals. IJOMEH, 28(2), 243–252 [dostęp: 12.09.2017 r. http://dx.doi.org/10.13075/ijomeh.1896.00243

Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 sierpnia 2016 r. w sprawie ogłoszenia jed-nolitego tekstu rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wykazu prac wzbronionych mło¬docianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (DzU 2016, poz. 1509).

Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 4 listopada 2019 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie powołania Międzyresortowej Komisji do Spraw Naj¬wyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy (DzU 2019, poz. 2201)

Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 4 listopada 2016 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (DzU 2016, poz. 2067; zm. DzU 2929, poz. 2131)

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czyn¬ników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (DzU 2011, nr 33, poz. 166 ze zm.).

Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 11 lipca 2016 r. w sprawie ogłoszenia jedno-litego tekstu rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwór¬czym lub mutagennym w środowisku pracy (DzU 2016, poz. 1117, zm. z 2020 r., poz. 197)

Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 r. w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży i kobiet karmią¬cych dziecko piersią (DzU 2017, poz. 796)..

Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 12 stycznia 2015 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substan¬cji chemicznych i ich mieszanin (DzU 2015, poz. 208).

Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU z 2018 r., poz. 1286.

Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 stycznia 2020 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i Rozporządzenie Ministra Rozwoju, Pracy i Technologii z dnia 18 lutego 2021 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU z 2021 r., poz. 325.

Poradnik dotyczący kart charakterystyki i scenariuszy narażenia. ECHA 2018, DOI: 10.2823/92119, dostęp: https://echa.europa.eu/documents/10162/2138220/sds_es_guide_pl.pdf

Piktogram		Oznakowanie dla:
	GHS 01	Materiały wybuchowe niestabilne Materiały wybuchowe podklasy: 1.1, 1.2, 1.3, 1.4 Substancje i mieszaniny samoreaktywne, typy A, B Nadtlenki organiczne, typy A, B
	GHS 02	Gazy łatwopalne, kategoria zagrożenia 1 Wyroby aerozolowe łatwopalne, kategorie zagrożeń 1, 2 Substancje ciekłe łatwopalne, kategorie zagrożeń 1, 2, 3 Substancje stałe łatwopalne, kategorie zagrożeń 1, 2 Substancje i mieszaniny samoreaktywne, typy B, C, D, E, F Substancje ciekłe piroforyczne, kategoria zagrożenia 1 Substancje stałe piroforyczne, kategoria zagrożenia 1 Substancje i mieszaniny samonagrzewające się, kategorie zagrożeń 1, 2 Substancje i mieszaniny, które w kontakcie z wodą wydzielają gazy łatwopalne, kategorie zagrożeń 1, 2, 3 Nadtlenki organiczne, typy B, C, D, E, F Odczulone materiały wybuchowe, kategorie zagrożenia 1, 2, 3, 4
	GHS 03	Gazy utleniające, kategoria zagrożenia 1 Substancje ciekłe utleniające, kategorie zagrożeń 1, 2, 3 Substancje stałe utleniające, kategorie zagrożeń 1, 2, 3
	GHS 04	Gazy pod ciśnieniem: Gazy sprężone Gazy skroplone Gazy skroplone schłodzone Gazy rozpuszczone
	GHS 05	Substancje i mieszaniny powodujące korozję metali, kategoria zagrożenia 1 Działanie żrące na skórę, kategorie zagrożeń 1A, 1B, 1C Poważne uszkodzenie oczu, kategoria zagrożenia 1
	GHS 06	Toksyczność ostra (droga pokarmowa, po naniesieniu na skórę, po narażeniu inhalacyjnym), kategorie zagrożeń 1, 2, 3
	GHS 07	Toksyczność ostra (droga pokarmowa, po naniesieniu na skórę, po narażeniu inhalacyjnym), kategoria zagrożenia 4 Działanie drażniące na skórę, kategoria zagrożenia 2 Działanie drażniące na oczy, kategoria zagrożenia 2 Działanie uczulające na skórę, kategorie zagrożenia 1, 1A, 1B Działanie toksyczne na narządy docelowe w następstwie narażenia jednorazowego, kategoria zagrożenia 3 Działanie drażniące na drogi oddechowe Skutek narkotyczny
	GHS 08	Działanie uczulające na drogi oddechowe, kategorie zagrożenia 1, 1A, 1B Działanie mutagenne na komórki rozrodcze, kategorie zagrożeń 1A, 1B, 2 Rakotwórczość, kategorie zagrożeń 1A, 1B, 2 Działanie szkodliwe na rozrodczość, kategorie zagrożeń 1A, 1B, 2 Działanie toksyczne na narządy docelowe w następstwie narażenia jednorazowego, kategorie zagrożeń 1, 2 Działanie toksyczne na narządy docelowe w następstwie narażenia powtarzanego, kategorie zagrożeń 1, 2 Toksyczność przy aspiracji, kategoria zagrożenia 1
	GHS 09	Stwarzające zagrożenie dla środowiska wodnego: Toksyczność ostra, kategoria 1 Toksyczność przewlekła, kategorie 1, 2
	GHS 07	Zagrożenia dodatkowe Stwarzające zagrożenie dla warstwy ozonowej, kategoria zagrożenia 1

Zwroty określające rodzaj zagrożenie: H	Zwroty określające środki ostrożności: P
200 – 299 Zagrożenie fizyczne	100 – 199 Ogólne
300 – 399 Zagrożenie dla zdrowia	200 – 299 Zapobieganie
400 – 499 Zagrożenie dla środowiska	300 – 399 Reagowanie
400 – 499 Przechowywanie
500 – 599 Usuwanie